Βασίλης Κ. Καλαμαράς
ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ – 27/02/2006
Συνέντευξη στον Μαρκ Στρος – συνεργάτη του Ζακ Λακάν, ψυχίατρο και ψυχαναλυτή- για το βιβλίο του «Τι είναι εύρημα; Δοκίμια για τη λακανική ψυχανάλυση»
Ο Μαρκ Στρος είναι παιδί του Γαλλικού Μάη του ’68 κι από εκεί έλκει την ιδεολογική του καταγωγή. Ψυχίατρος και ψυχαναλυτής, ο οποίος στο Παρίσι γνώρισε και εργάστηκε δίπλα στον Ζακ Λακάν, συμμετείχε ενεργά στη Σχολή του Φροϊδικού Αιτίου. Το 1998 έγινε ένα από τα ιδρυτικά μέλη της Διεθνούς Σχολής Ψυχανάλυσης των Φόρουμ του Λακανικού Πεδίου. Εχει εργαστεί στο ψυχιατρικό κέντρο του Νοσοκομείου Αγίας Αννας στο Παρίσι. Δεν έχει περάσει πολύς καιρός που εκδόθηκε στα ελληνικά το βιβλίο του «Τι είναι εύρημα; Δοκίμια για τη λακανική ψυχανάλυση» (επιλογή κειμένων – επιμέλεια – πρόλογος Μαργαρίτα Νικολαΐδου και επιστημονική επιμέλεια Μαρία Βελισσαροπούλου, «Κατάρτι», σελ. 146, ευρώ 14).
Στην ελληνική έκδοση περιλαμβάνονται ομιλίες και κείμενα του Μαρκ Στρος που εκφωνήθηκαν και γράφτηκαν από το 1994 ώς το 2004. Οπως μας εξηγεί η υπεύθυνη της σειράς «Τομές στην Ψυχανάλυση» Μαργαρίτα Νικολαΐδου, χαρακτηρίζονται «από την απλότητα του λόγου, τη σαφήνεια της άρθρωσης και τη συστηματική διεύρυνση και ανάπτυξη ενός αρχικού ερωτήματος που θέτει. Για τον Μαρκ Στρος ο ψυχαναλυτής είναι ένας σύντροφος-σύμπτωμα σύμφωνα με τη ρήση του Λακάν που οφείλει να ωθήσει τον αναλύοντα να γνωρίσει την απωθημένη αλήθεια του και να ανατρέψει για κείνον και μαζί με εκείνον κάτι από τον τρόμο που τον συνοδεύει, αυτή την ανεξίτηλη εικόνα που σε πολλές περιπτώσεις μπορεί να ακολουθεί κάποιον από την παιδική του ηλικία και και να το αγνοεί».
Ανάγνωση κοινωνικών δεσμών
-Ενα από τα κεντρικά σημεία της σκέψης σας είναι ότι η ρητορική της αγοράς εναντιώνεται στον λόγο της ψυχανάλυσης. Ετσι, το αγοραίο και το αναλώσιμο αποδυναμώνονται και συγχρόνως απελευθερώνουν τον σκεπτόμενο εαυτό;
«Πιστεύω ότι η ψυχανάλυση και η διδασκαλία του Λακάν μάς επιτρέπει να ερμηνεύσουμε τα κοινωνικά φαινόμενα σήμερα. Εδώ, θα πρέπει να διευκρινίσουμε τι σημαίνει ερμηνεύσουμε. Ο Λακάν πρότεινε μία ανάγνωση των διαφορετικών κοινωνικών δεσμών που υπάρχουν. Είναι ένας τρόπος να πούμε ότι μία ερμηνεία είναι μία ανάγνωση. Ανέδειξε τέσσερις τύπους-λόγους κοινωνικών δεσμών, μέσα στους οποίους υπάρχει και η ψυχανάλυση.
»Πρώτος είναι ο λόγος του «μετρ», δεύτερος ο λόγος του πανεπιστημίου και της γνώσης που εμφανίζεται την εποχή του Καρλομάγνου. Ακολουθεί ο λόγος του υστερικού, ο οποίος ρωτά τον «μετρ» για τη σχέση που έχει ο ίδιος με το όριο. Είναι αυτός που αναδεικνύει την αδυναμία ότι δεν μπορούν να ελεγχθούν τα πάντα. Τελευταίος, χρονολογικά, είναι ο λόγος της ανάλυσης, όπου την κύρια θέση κατέχει ο ευνουχισμός. »Επιπλέον ο Λακάν επεξεργάστηκε αυτόν που ονόμασε τον λόγο του καπιταλιστή ή λόγο της αγοράς. Αυτός ξεχωρίζει από τους άλλους τέσσερις, γιατί δεν επιτρέπει δεσμό, αντίθετα τούς καταστρέφει, τους αποσυνθέτει. Εξ ου και το σλόγκαν του: «Ολοι μας είμαστε προλετάριοι».»!
-Ο λακανικός λόγος είναι επίκαιρος, διότι ασκεί κριτική στη σημερινή καπιταλιστική και καταναλωτική κοινωνία;
«Απολύτως. Μία κριτική ως προς το υποκείμενο, το οποίο ανάγεται σ’ ένα σώμα, το οποίο μετατρέπεται σε εμπόρευμα, ακόμη κι αν είναι πλούσιο και καλλιεργημένο. Το βλέπουμε σήμερα στα κοινωνικά φαινόμενα: ακόμη και τα υψηλόβαθμα στελέχη των επιχειρήσεων, τα οποία μπορεί να κερδίζουν πάρα πολλά λεφτά, την επόμενη μέρα υπάρχει πιθανότητα να απολυθούν. Δεν το λέω για να τους λυπηθούμε, αλλά για να δείξουμε την απομόνωση του καθενός. Ο καθένας από εμάς υπάρχει μόνον μέσα από αυτό το οποίο παράγει».
-Είμαστε πάνω σ’ ένα όχημα, το οποίο το σέρνουν δύο άλογα, η τεχνική και η επιστήμη;
«Ναι, ναι, έτσι είναι».
-Δεν έχουν ωστόσο και θετικά στοιχεία οι νέες τεχνολογίες; Το Διαδίκτυο επί παραδείγματι δεν μας έφερε πιο κοντά;
«Μην είστε και τόσο σίγουρος ότι μας έφερε πιο κοντά τον έναν στον άλλο. Είμαστε πιο κοντά ο καθένας στην οθόνη του».
-Χωρίς να δημιουργούμε σχέση με τον άλλο;
«Ναι. Βεβαίως και δεν είμαι εναντίον της επιστήμης, γιατί δεν χρησιμεύει σε τίποτα να εναντιωθούμε και γιατί επίσης δεν μπορούμε να αγνοήσουμε την προσφορά της. Αλλά είναι ένας συγκεκριμένος τρόπος χρήσης της επιστήμης μέσα από τα προϊόντα της τεχνολογίας που καθορίζει τη θέση του ανθρώπου μέσα στην κοινωνία. Σήμερα για να υπάρξει κανείς, πρέπει να είναι αποτελεσματικός και παραγωγικός. Και με αυτά τα δύο όπλα πολεμούν την ψυχανάλυση, λέγοντας ότι δεν είναι αποτελεσματική και παραγωγική. Οι ίδιοι είναι οι οποίοι υποστηρίζουν ότι δεν είναι επιστημονική ψυχανάλυση».
Η ψυχανάλυση δεν υπηρετεί
-Γιατί οι κυρίαρχοι του παιχνιδιού την απωθούν και την αποστρέφονται; Αραγε, τι φοβούνται;
«Η ψυχανάλυση δεν μπορεί να υπηρετήσει κανέναν κύριο, ούτε την ιατρική ούτε την πολιτική ούτε την κοινωνιολογία. Οταν υπηρετεί οποιονδήποτε κύριο, παύει να είναι ψυχανάλυση. Είναι πάρα πολύ δύσκολο λοιπόν σε μια κοινωνία, η οποία από τη μία είναι πάρα πολύ απορρυθμισμένη και από την άλλη πάρα πολύ ελεγχόμενη, να μπορεί να ξέρει κανείς πώς να αξιοποιήσει την ψυχανάλυση. Η απορρύθμιση είναι μέσα σ’ ένα πλαίσιο πολύ συγκεκριμένο, μέσα στο πλαίσιο της αγοράς, και δεν τίθεται ζήτημα να βγούμε από αυτό το πλαίσιο και η ψυχανάλυση δεν εγγράφεται μέσα σ’ αυτή τη λογική της αγοράς. Δεν υπάρχει αξιολόγηση εφικτή της αποτελεσματικότητάς της. Δεν υπάρχει δυνατότητα αξιολόγησης της υπηρεσίας που προσφέρεται και της τιμής που πληρώνεται. Στους λακανικούς δεν γνωρίζουμε πόσο χρόνο θα κρατήσει η συνεδρία, δεν γνωρίζουμε πόσο καιρό θα κρατήσει μια ανάλυση, δεν γνωρίζουμε πόσο θα κοστίσει».
-Η ψυχανάλυση έχει μηχανισμούς αυτοάμυνας απέναντι στους τσαρλατάνους του επαγγέλματος;
«Κανονικά οι ψυχαναλυτικές εταιρείες θα πρέπει να επιλέγουν τα μέλη τους. Αλλά ούτως ή άλλως είναι οι ασθενείς που επιλέγουν. Βέβαια, η μεταβίβαση είναι κάτι που το έχεις ή δεν το έχεις. Γιατί δημιουργείται ένας ασυνείδητος δεσμός όλο και περισσότερο πιο δυνατός και έντονος. Αλλά, συγχρόνως αν δεν είναι ψυχαναλυτής, από μόνη της η μεταβίβαση δεν θα κρατήσει πολύ καιρό και δεν θα μπορέσει να πάει κάπου αυτή η θεραπεία. Τα υποκείμενα δεν είναι όλα ηλίθια, έτσι δεν είναι; Ξέρουν πολύ καλά αν κάνουν ψυχανάλυση ή όχι. Αντίθετα, αυτό που είναι πιο ανησυχητικό είναι ότι υπάρχουν υποκείμενα, έτοιμα να προσποιηθούν ότι κάνουν ψυχανάλυση. Και ότι αυτά τα υποκείμενα τα βολεύει να παραμείνουν με κάποιον, ο οποίος δεν είναι πραγματικά ψυχαναλυτής».
-Εγινε και μόδα μια εποχή ή όχι;
«Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι οι άνθρωποι ψυχαναλύονταν, επειδή πήγαιναν σ’ έναν ψυχαναλυτή. Ακούστε, κανένας δεν θέλει να κάνει ψυχανάλυση, γιατί δεν είναι κάτι πολύ ευχάριστο. Πρέπει να ‘χει μεγάλο κίνητρο».
Ο ψυχαναλυτής ως ενδιάμεσος
-Και κάνει αυτό που δεν κάνει η αγορά; Ξύνει τις πληγές σου;
«Ο Λακάν επέμενε στη διάσταση του ήθους για την ψυχανάλυση, γιατί στο τέλος σε κολλάει στον τοίχο, γιατί σε ρωτάει τι θέλεις να κάνεις αυτό το οποίο σού ‘χουνε δώσει και αυτό το οποίο δεν σού ‘χουνε δώσει. Δεν έχουμε την άποψη ότι το υποκείμενο είναι άγραφο για τα πάντα. Δεν έχουμε επιλέξει τους γονείς, αλλά τι κάνουμε με τους γονείς που έχουμε, αυτό είναι κάτι που ανήκει στον καθένα. Κι αυτό δεν είναι πάντοτε ευχάριστο. Μερικές φορές είναι πιο ευχάριστο το να λέει κανείς ότι είναι θύμα, ότι δεν είναι υπεύθυνος αυτός».
-Επαναφέρει η ψυχανάλυση στο προσκήνιο το θέμα της ευθύνης;
«Ο Λακάν έλεγε ότι το υποκείμενο είναι εξ ορισμού ανεύθυνο, εκτός εάν το ίδιο το υποκείμενο θεωρεί τον εαυτό του αναλυτή. Εάν το υποκείμενο έχει ανάγκη ενός καθοδηγητή της συνείδησής του, θα το βρει πιο εύκολα και φθηνότερα αλλού, έξω από τον εαυτό του».
-Ο ψυχαναλυτής είναι ένας ενδιάμεσος, ένα μέντιουμ, ένας σαμάνος, το ιερότερο πρόσωπο της φυλής;
«Οχι, δεν σαμάνος, γιατί δεν ξέρει ποια είναι η οργάνωση του ασυνείδητου του κάθε επισκέπτη. Δεν έχει μια συγκεκριμένη συνταγή για μια συγκεριμένη ασθένεια. Είναι ένας ερμηνευτής, ένας αναγνώστης του ασυνείδητου. Και μαθαίνει στον αναλυόμενο να διαβάζει μέσα από τους ελεύθερους συνειρμούς του λόγου του. Να διαβάζει την ασυνείδητη φαντασίωσή του».
-Του φανερώνει το συντακτικό της ψυχής;
«Της ψυχής, ναι. Ομως η ψυχή ανάγεται στη φαντασίωση».
-Είμαστε όλοι μαριονέτες της φαντασίωσής μας;
«Βεβαίως. Η Βίβλος έχει δίκιο: «Εχουν μάτια για να μη βλέπουν, έχουνε αυτιά για να μην ακούνε». Χρειάζεται ένας ερμηνευτής».
-Στη Βίβλο, ποιος είναι ο ερμηνευτής, οι προφήτες;
«Ο Χριστός δεν είναι ερμηνευτής, είναι ο ενδιάμεσος μεταξύ του Θεού και του ανθρώπου, είναι η θέληση του Θεού. Για τους ψυχαναλυτές είναι η θέληση της φαντασίωσης».
ΦΟΡΟΥΜ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ ΤΟΥ ΛΑΚΑΝΙΚΟΥ ΠΕΔΙΟΥ ΑΘΗΝΑΣ 