Η φοβία στην απαρχή της

Σολ Απαρίσιο
24 Οκτωβρίου 2015

Απομαγνητοφώνηση της παράλληλης μετάφρασης απο το σεμινάριο: Η φοβία στην απαρχή της.

Θα δουλέψουμε φέτος πάνω στο θέμα της φοβίας και των πανικών στα κλινικά κολέγια στη Γαλλία και είμαι χαρούμενη που δουλεύετε κι εσείς πάνω στο ίδιο θέμα γιατί μπορούμε να δουλέψουμε από κοινού, μαζί.

 Αναρωτήθηκα πώς εσείς συλλαμβάνετε αυτό το θέμα γιατί βέβαια η phobie/φοβία έρχεται από την ελληνική λέξη φόβος και ο panique από την ελληνική λέξη πανικός. Επομένως για εσάς είναι εγγεγραμμένο στη γλώσσας σας από την αρχαιότητα. Στα γαλλικά η λέξη της φοβίας είναι πάρα πολύ πρόσφατη, εμφανίζεται πάρα πολύ αργά στη γαλλική γλώσσα.  Το έψαξα και βρήκα ότι η κατάληξη -phobie έρχεται στη γαλλική γλώσσα από τον 19αι και μετά. Εμφανίζεται στις λέξεις γαλλοφοβία και αγοραφοβία.

 Η αγοραφοβία μπαίνει στη γαλλική γλώσσα μέσα από την ψυχιατρική το 1873. Η λέξη φοβία περνά στην καθομιλουμένη μόνο στην αρχή του 20ου αι. Δηλαδή, μέσα στο σύγχρονο κόσμο του 20ου αιώνα δεν υπήρχαν αυτές οι ασθένειες, τουλάχιστον σαν ονομασία. Είναι εντυπωσιακό ως γεγονός. Αναρωτήθηκα τι μπορώ να κάνω για να προσεγγίσω τη φοβία και αποφάσισα επίσης προσωπικά η ίδια να ασχοληθώ μόνο με τη φοβία και να αφήσω το θέμα των πανικών στην άκρη. Σκέφτηκα να ασχοληθώ με το ζήτημα, με το ερώτημα: «σε τι χρησιμεύει η φοβία;». Είναι, λοιπόν, ένα θέμα, ένα ερώτημα που αφορά στη λειτουργία της φοβίας.

 Όλοι γνωρίζουμε εδώ την περίπτωση του μικρού Χανς. Μόλις μιλάμε για τη φοβία, όλοι αμέσως αναφέρονται στην περίπτωση του μικρού Χανς και αμέσως, επίσης, σκεφτόμαστε τις παιδικές φοβίες. Έτσι συμβαίνει. Όμως, υπάρχουν φοβίες και στους ενήλικες και υπάρχει επομένως ένα θέμα. Όταν αναρωτιόμαστε, λοιπόν, σε τι χρησιμεύει μια φοβία, έχουμε κάπου την ιδέα ότι  η φοβία χρησιμεύει σε κάτι, και επομένως προϋποθέτει ότι έχουμε την ιδέα ότι πρόκειται για κάποιο σύμπτωμα, ότι το υποκείμενο δηλαδή κατασκευάζει το σύμπτωμα αυτό για κάποιο λόγο.

 Για ακόμη μια φορά έχουμε διαβάσει τον μικρό Χανς και επίσης έχουμε τις αναφορές, γιατί όντως ο Ζακ Λακάν έχει κάνει μια εκτενή επεξεργασία του μικρού Χανς στο σεμινάριο Σχέση αντικειμένου – που προς το παρόν δεν υπάρχει στα ελληνικά, υπάρχει στα γαλλικά και στα αγγλικά. Γνωρίζουμε ότι στην περίπτωση του μικρού Χανς, η λειτουργία και η χρησιμότητα της φοβίας, όπως την επεξεργάζεται ο Λακάν, ήταν να λειτουργήσει ως μια αναπλήρωση, ως μια αναπλήρωση σε αυτό που ήταν η αδυναμία, το έλλειμμα του πατέρα. Επίσης γνωρίζουμε ότι αυτή η έννοια της αναπλήρωσης είναι μια έννοια την οποία ο Λακάν έχει χρησιμοποιήσει για την ψύχωση. Και επομένως έχουμε ένα σημαντικό κλινικό ερώτημα εδώ, όταν βρισκόμαστε μπροστά σε μια φοβία. Εάν θεωρούμε ότι πρόκειται για ένα σύμπτωμα το οποίο μπορεί να αναλυθεί και να αρθεί ή πρόκειται για ένα σύμπτωμα αναγκαίο στο υποκείμενο για να μπορεί να κρατηθεί – και να συγκροτηθεί ταυτόχρονα. Στη δεύτερη περίπτωση θα έπρεπε ακριβώς να σκεφτούμε ότι δε θα έπρεπε να το άρουμε αυτό το σύμπτωμα. Επομένως, η φοβία μας εισάγει κατεξοχήν στο θέμα της διαφοροδιάγνωσης.

Άλλο ερώτημα το οποίο είναι συνδεδεμένο με το ζήτημα της φοβίας είναι η θέση, το στάτους της φοβίας. Δηλαδή, είναι πράγματι ένα σύμπτωμα ή πρόκειται για μία νεύρωση; Τόσο ο Φρόιντ όσο κι ο Λακάν μιλάνε για υστερική νεύρωση, για ιδεοληπτική νεύρωση, για φοβική νεύρωση. Πολύ συχνά στον Λακάν βρίσκουμε τρεις μορφές νεύρωσης. Τι είναι λοιπόν η φοβία; Είναι ένα είδος συμπτώματος ή είναι μια νεύρωση; Να λοιπόν ένα ερώτημα το οποίο έχουμε να δουλέψουμε φέτος.

Τρίτη δυνατότητα: κάποια στιγμή ο Λακάν κατά τη διάρκεια της διδασκαλίας του είπε ότι η φοβία είναι μια περιστρεφόμενη πλατφόρμα. Είναι στο σεμινάριο του 1969 Από το μεγάλο Άλλο στο μικρό άλλο. Συχνά, στη Γαλλία τουλάχιστον, στους χώρους των λακανικών ψυχαναλυτών, επικαλούμαστε τη φοβία ως περιστρεφόμενη πλατφόρμα ανάμεσα στη νεύρωση και την ψύχωση. Δεν είναι καθόλου έτσι τα πράγματα. Αυτό που λέει ο Λακάν στο σεμινάριο Από το μεγάλο Άλλο στο μικρό άλλο και είναι σημαντικό είναι ότι η φοβία είναι μια περιστρεφόμενη πλατφόρμα αλλά ανάμεσα, από τη μία πλευρά, της υστερίας και, από την άλλη, της ιδεοληπτικής νεύρωσης, δηλαδή στρέφεται είτε προς την υστερία είτε προς την ιδεοληπτική νεύρωση, και επιπλέον προσθέτει ότι μπορεί να λειτουργήσει ως το σημείο σύνδεσης με τη διαστροφή. Παρένθεση γιατί θα έπρεπε να πω κάτι πριν να ξεκινήσω.

 Θα σας δώσω, λοιπόν, τα σημεία που είναι ενδείξεις, πάνω στα οποία μπορείτε να εργαστείτε. Αυτά τα σημεία δεν θα τα αναπτύξω, είναι, δηλαδή, θέματα εργασίας, επεξεργασίας, μέσα στο πεδίο της φοβίας. Αυτό το οποίο θεωρώ σημαντικό και το οποίο μας λέει ο Λακάν το 1969 για τη φοβία, ως περιστρεφόμενη πλατφόρμα ανάμεσα σε υστερία και ιδεοληπτική νεύρωση και η οποία λέει ότι μπορεί να είναι, όμως, και ο συνδετικός κρίκος, αυτό που συνδέει με τη διαστροφή, ρίχνει φως στις παρατηρήσεις που είχε κάνει το 1957 στο σεμινάριο Η σχέση αντικειμένου, σε σχέση, εάν θυμόσαστε όσοι το έχετε διαβάσει, με το φοβικό αντικείμενο και το φετιχιστικό αντικείμενο.

 Ήδη το 1957 είχαμε μια σύνδεση στον Λακάν ανάμεσα στη νεύρωση και τη διαστροφή μέσα από το ζήτημα της φοβίας. Είναι σημαντικό να το συγκρατήσουμε ότι στη Σχέση αντικειμένου ο Λακάν αναδεικνύει ότι τόσο το φετιχιστικό αντικείμενο όσο και το φοβικό αντικείμενο διαφοροποιούνται από αυτό το οποίο ονόμαζε τότε τα πραγματικά αντικείμενα γιατί πρόκειται για τα αντικείμενα τα οποία έχουν μπει σε θέση λειτουργίας σημαίνοντος. Άρα η φοβία τραβά την προσοχή μας σε σχέση με το θέμα του αντικειμένου αλλά και της θέσης του αντικειμένου: «τι θέση καταλαμβάνει το αντικείμενο;».

 Από το 1969, λοιπόν, ο Λακάν απαντάει πλέον σε αυτό που έχω δώσει ως ερώτημα ποια είναι η λειτουργία της φοβίας. Σας αναφέρω ένα σημείο «Η πραγματική λειτουργία της φοβίας» -η έκφραση αυτή δηλώνει από μόνη της ότι υπήρχαν ήδη οι ερωτήσεις πάνω σε αυτό- λέει λοιπόν ότι «η πραγματική λειτουργία της φοβίας είναι να υποκαταστήσει στο αντικείμενο του άγχους ένα σημαίνον το οποίο φοβίζει, δημιουργεί φόβο.» Διότι όσον αφορά στο αίνιγμα του άγχους, το γεγονός ότι λειτουργεί ως σήμα κινδύνου είναι καθησυχαστικό. Γιατί είναι πιο καθησυχαστικό να έχεις φοβία κάποιου πράγματος, ενός αντικειμένου, από το να είσαι καθηλωμένος από ένα άγχος που είναι αινιγματικό.

 Επομένως, εάν, παραδείγματος χάρη, φοβάμαι τους σκύλους, αυτό είναι κάτι πολύ συγκεκριμένο και άρα μπορώ να οργανώσω τη ζωή μου με τέτοιο τρόπο ώστε να αποφεύγω τους σκύλους και να μην εκτίθεμαι σε αυτό το φόβο, σε αυτό το συναίσθημα της φοβίας, όπως και στην περίπτωση του μικρού Χανς ο οποίος φοβόταν τα άλογα και τα απέφευγε. Αν έχω μια φοβία του ασανσέρ, παραδείγματος χάρη, μπορώ να οργανώσω τη ζωή μου πάρα πολύ εύκολα: νοικιάζω ένα διαμέρισμα στον πρώτο όροφο και δεν έχω πρόβλημα, εάν θέλω να πάρω ραντεβού και να πάω να δω έναν ψυχαναλυτή τον ρωτάω «σε ποιον όροφο είστε και επίσης εάν υπάρχει σκάλα». Δεν το επινοώ αυτό, μου έχει συμβεί. Είχα μια φορά δεχτεί μια γυναίκα στην οποία είχαν δώσει το όνομά μου και τη διεύθυνσή μου και στο τηλέφωνο της είχα πει «Είμαι στον τάδε όροφο». Και εκπλήσσομαι γιατί με ρωτάει «Υπάρχει κάποια σκάλα;». Και εγώ, η χαζή, είμαι λίγο αργή, «Ναι, βεβαίως, αλλά υπάρχει και ασανσέρ!» «Όχι, όχι! Θέλω να ξέρω εάν υπάρχει σκάλα.» «Ναι, βεβαίως». Και μετά βέβαια έμαθα ότι είχε φοβία του ασανσέρ. Δείχνει, λοιπόν, επιπλέον το πλεονέκτημα της φοβίας σε αντίθεση με το άγχος.

Το ερώτημα που με ενδιέφερε στην αναφορά του Λακάν όσον αφορά στην περιστρεφόμενη πλατφόρμα είναι ότι, μιλώντας για τη φοβία όχι σαν υστερία ή σαν σύμπτωμα ούτε σαν περιστρεφόμενη πλατφόρμα, αυτό το ερώτημα προϋποθέτει να της δώσουμε μια θέση στη δομή, δηλαδή πρέπει να τοποθετήσουμε τη φοβία στην διασταύρωση των διαφόρων διαδρομών, δρόμων, οδών. Δηλαδή είναι ένα σημείο της δομής όπου τελικά το υποκείμενο μπορεί είτε να στραφεί προς την υστερία, είτε προς την ιδεοληπτική νεύρωση, είτε προς τη διαστροφή. Πρόκειται για μια διαφορετική προσέγγιση της φοβίας.

Ήδη στο σεμινάριο Η σχέση αντικειμένου υπήρχε εκεί κάτι το οποίο έδειχνε αυτή την κατεύθυνση ως προς τη φοβία. Βεβαίως ο Λακάν στηρίζεται εκεί πραγματικά σε όλη την εξέλιξη του προβληματισμού πάνω στην περίπτωση και την ανάλυση του μικρού Χανς. Όμως, κάποια στιγμή, γενικεύει τη φοβία και θα αναφερθώ σε κάποιες παραγράφους, κάποια σημεία του Λακάν. Ο Λακάν, λοιπόν, επικαλείται αυτό το στάδιο, το ιδιαίτερα έντονο βιωματικά, μια στιγμή δοκιμασίας για το υποκείμενο όπου η σχέση με τη μητέρα περιπλέκεται μέσα από περαιτέρω, από επιπλέον στοιχεία. Και σε εκείνη τη σχέση μητέρας- παιδιού κάτι περιπλέκεται και έχουμε κάποια στοιχεία τα οποία είναι επιπρόσθετα.

 Δύο αναφέρει ο Λακάν: το ένα είναι ο  φαλλός -δηλαδή το φαντασιακό αντικείμενο επιθυμίας της μητέρας- και το άλλο η εμφάνιση της γέννησης του άλλου παιδιού, για την περίπτωση του μικρού Χανς. Στην περίπτωση του Χανς πρόκειται για τη μικρή του αδερφή. Αυτό που ο Λακάν αφήνει να εμφανιστεί είναι ότι η εμφάνιση του άλλου παιδιού, έστω και για μία στιγμή, εξ-ωθεί (πετάει έξω) το παιδί από τη σχέση με τη μητέρα. Το σχόλιο του Λακάν λοιπόν είναι: «Θα δείτε πάντοτε να εμφανίζεται μια φοβία εκείνη τη στιγμή που είναι μια κρίσιμη στιγμή για το παιδί». Αυτή λοιπόν η φοβία είναι τυπική. Κάτι λείπει που θα έρθει να παίξει ένα θεμελιακό ρόλο στην έκβαση αυτής της κρίσης, μία κρίση η οποία φαίνεται χωρίς έκβαση στη σχέση του παιδιού με τη μητέρα. Και βλέπουμε, λοιπόν, εδώ πέρα τη φοβία σχεδόν σαν ένα υποχρεωτικό πέρασμα, σαν κάτι το οποίο είναι αναπόφευκτο τη στιγμή εκείνη που βιώνεται μία κρίση στη σχέση της μητέρας με το παιδί/του παιδιού με τη μητέρα.

Υπάρχει μια ψυχαναλύτρια που ίσως κάποιοι από εσάς γνωρίζετε, η Ειρήνη Διαμαντή που υπήρξε μαθήτρια του Λακάν και δούλεψε πολύ πάνω στις φοβίες, η οποία έβγαλε ένα βιβλίο το 2003 – δεν το ‘χω διαβάσει αλλά σας δίνω την αναφορά και σας προτείνω να το διαβάσετε – Οι φοβίες ή ο αδύνατος αποχωρισμός. Ο τίτλος, λοιπόν, αναφέρεται σε αυτό το σημείο του Λακάν στο οποίο μόλις τώρα αναφέρθηκα.

Άλλο σημείο: έχουμε την ιδέα ως να υφίσταται ένα σημείο απαρχής της φοβίας. Μάλιστα θα λέγαμε ότι σε σχέση με την περίπτωση του μικρού Χανς, πάνω στην οποία στηριζόμαστε για τη θεωρητική επεξεργασία της φοβίας στα παιδιά, επρόκειτο για τη φοβία των αλόγων. Μιλάμε για τις διάφορες φοβίες ζώων που έχουν τα παιδιά και οι ενήλικες. Για τις φοβίες των ζώων νομίζω ότι χρειάζεται να αναφερθούμε σε αναφορές οι οποίες είναι προηγούμενες από αυτές του Λακάν γιατί τα σεμινάρια του Λακάν δεν ξεκίνησαν από το 1ο σεμινάριο – ο Λακάν είχε ήδη κάνει ένα σεμινάριο πάνω στην Ντόρα και ένα σεμινάριο πάνω στον Άνθρωπο με τους λύκους. Όσον αφορά στο σεμινάριο για τον Άνθρωπο με τους λύκους, ο Λακάν είχε κάνει μια επεξεργασία αναφερόμενος στη φοβία του για τους λύκους, βεβαίως η περίπτωση είναι πολύ πιο ευρεία. Ο Λακάν αναφέρεται στο γεγονός ότι όταν ο Φρόιντ μιλά για τη φοβία των λύκων αυτού του ασθενούς του, αναφέρεται στον τοτεμισμό.

 Ο Λακάν, λοιπόν, μιλάει στο σεμινάριό του, όταν επεξεργάζεται την περίπτωση του Ανθρώπου με τους λύκους, για το θέμα του τοτεμισμού. Δίνει μια αξία σε αυτό και θα σας πω το εξής σε σχέση με το σεμινάριο που θα κάνει δέκα χρόνια μετά, πάνω στα Ονόματα του Πατέρα. Θα σας υπενθυμίσω ότι το 1963 στις 23 Νοεμβρίου, όταν μιλάει για τα Ονόματα του Πατέρα -είναι μόνο ένα σεμινάριο τότε που θα κάνει – σ’ αυτό, μιλώντας για τη φοβία, μιλάει για τον τοτεμισμό. Αυτό που λέει τότε – γυρίζουμε πίσω – στο 1952 όταν έκανε το σεμινάριο για τον Άνθρωπο με τους λύκους, επικαλείται το γεγονός ότι έχει τη δυσκολία να αφομοιώσει κάτι, κάτι που τον δυσκολεύει και αυτό έχει να κάνει με κάτι που τον δυσκολεύει στη σεξουαλικότητά του.

 Το λέει για τον Άνθρωπο με τους λύκους, αλλά αφορά σε κάθε υποκείμενο: το ό,τι έχει να εντάξει μέσα στο πεδίο του συμβολικού μια δυσκολία που αφορά στη σχέση του με τη σεξουαλικότητα. Εξηγεί ότι αυτό σημαίνει ότι το υποκείμενο θα πρέπει να τοποθετηθεί σε σχέση με τον πατέρα. Τότε, θα πει ότι για να μπορέσει ο άνθρωπος με τους λύκους να τοποθετηθεί απέναντι στον πατέρα του, εκείνη τη στιγμή λοιπόν περνάει μέσα από τη φοβία. Πρόκειται για μια παιδική φοβία. Ο Άνθρωπος με τους λύκους του συνέβη να έχει αυτό το σύμπτωμα της φοβίας στην ηλικία των 4 ετών σε μία κρίσιμη στιγμή. Έχουμε λοιπόν πάρα πολύ ξεκάθαρα την ιδέα ενός υποχρεωτικού περάσματος.

Αυτό που ο Λακάν επισημαίνει, είναι ότι εκεί υπάρχει η παρέμβαση του ζώου στην περίπτωση του Ανθρώπου με τους λύκους. Πολύ ενδιαφέρον ότι ακριβώς εκείνη τη στιγμή παρεμβαίνει το ζώο. Ο Λακάν λοιπόν λέει αυτό και μας τραβά την προσοχή πάνω στην παρέμβαση του ζώου και λέει «Ας ακούσουμε λοιπόν τι ακριβώς σημαίνει από τη στιγμή που ο Φρόιντ προσδίδει την αξία του τοτεμισμού στο ζώο, το τοτέμ». Λοιπόν εδώ σας μιλάω για τον Άνθρωπο με τους λύκους και στο κεφάλαιο 5, το 1914-18 είναι η περίοδος που ο Άνθρωπος με τους λύκους έκανε ανάλυση με τον Φρόιντ, και σας παραπέμπω σε αυτό το κεφάλαιο.

Ο Φρόιντ λοιπόν σε αυτό το κεφάλαιο 5 της περίπτωσης που έχει γράψει, Ο Άνθρωπος με τους λύκους: μια παιδική νεύρωση, κάνει την αναφορά στον τοτεμισμό και είναι σημαντικό γιατί ξέρουμε πόση σημασία έχει δώσει σε αυτή τη δουλειά του ο Φρόιντ που είναι το Τοτέμ και ταμπού, και εκεί λοιπόν συνδέει αυτή την περίπτωση με αυτό το θέμα. Ο Φρόιντ λοιπόν έγραψε το Τοτέμ και ταμπού το 1912. Σε αυτή την αναφορά που κάνει ο Φρόιντ όταν επεξεργάζεται την περίπτωση του Ανθρώπου με τους λύκους και αναφέρεται στο βιβλίο του Τοτέμ και ταμπού που έγραψε το 1912 και αποτελείται από τέσσερα δοκίμια, αναφέρεται συγκεκριμένα στο τέταρτο δοκίμιο και λέγεται Η παιδική επιστροφή του τοτεμισμού.

Βρίσκουμε λοιπόν αυτό στις 20 Νοεμβρίου 1963 σε μια αναφορά πάρα πολύ σημαντική σε σχέση με τη φοβία των ζώων, όχι σε σχέση με όλες τις φοβίες γιατί δεν είναι όλες οι φοβίες ίδιες. Προηγουμένως μίλησα για τη φοβία του ασανσέρ δεν πρόκειται περί αυτού τώρα εδώ. Ο Λακάν λοιπόν λέει εκείνη τη στιγμή παραθέτω τη φράση «Δεν είναι αληθές ότι το ζώο εμφανίζεται ως μεταφορά του πατέρα. Η φοβία δεν είναι τίποτε άλλο από μία επιστροφή». Λοιπόν, γιατί υπάρχει αυτή η καταφυγή στο ζώο; Γιατί προσφεύγει, ας πούμε, το παιδί στο ζώο; Η υπόθεση του Λακάν την εποχή του σεμιναρίου του πάνω στον Άνθρωπο με τους λύκους είναι σημαντική διότι αυτή η αναφορά υπάρχει μέσα στο σεμινάριο της περιόδου εκείνης που είναι Συμβολικό Φαντασιακό Πραγματικό.

Το 1953 ο Λακάν κάνει αυτό το σεμινάριο και είναι ένα μάθημα, και είναι σημαντικό γιατί δεν έχουμε το σεμινάριο για τον Άνθρωπο με τους λύκους. Βέβαια εκείνη την εποχή ο Λακάν επεξεργάζεται την διάκριση ανάμεσα στο φαντασιακό και το συμβολικό. Η ιδέα είναι ότι ανάμεσα στον τοτεμισμό και τη φοβία και στις δύο περιπτώσεις το ζώο έχει ως λειτουργία να εισαγάγει κάτι που πάει πέρα από το φαντασιακό, δηλαδή να εισαγάγει τη συμβολική τάξη.

Σας δίνω ακόμα μία επιπλέον υπογράμμιση και σταματάω. Το άγχος αναδύεται στη σχέση με τον όμοιο, όταν η αντικατροπτρική εικόνα κινδυνεύει να διαλυθεί διότι υπάρχει έλλειμμα της προσφυγής σε ένα τρίτο πόλο, σε αυτό που έχει τη λειτουργία του τρίτου που έρχεται να κάνει την υπέρβαση. Εξηγεί, λοιπόν, ότι είναι αυτή τη θέση που το ζώο θα έρθει να καταλάβει ώστε να μην υπάρξει διάλυση. Εξηγεί το γιατί της προσφυγής, του καταφύγιου είτε στο ζώο είτε στο τοτέμ. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι περίεργο, παράδοξο γιατί τέλος πάντων υπάρχει αυτή η αναφορά σε αυτή την εικόνα του ζώου και όχι σε μια εικόνα ανθρώπου. «Γιατί;» «Μα ακριβώς για αυτό το λόγο!» Χρησιμοποιούμε αυτή την άλλη εικόνα από ότι την ανθρώπινη, ακριβώς για να εισάγουμε αυτή την altérité την αλλότητα. Για να υπάρχει αυτή η αλλότητα, το άλλο. [Είμαι μέσα στην αντικατοπτρική σχέση] Και έτσι κάνω μια προσφυγή, προσφεύγω σε κάτι που είναι άλλο dissemblable, που είναι άλλο από τον όμοιο, με το οποίο γίνεται κάτι άλλο από τον όμοιο. Για να βγω από την αντικατοπτρικότητα, από το καθρέφτισμα. Είναι πολύ σημαντικό γιατί κατανοούμε ποιο είναι το πρόβλημα. Είναι λοιπόν σε αυτό το επίπεδο που ο Λακάν επιλύει εκείνη τη στιγμή στη διδασκαλία του με την προσφυγή στο Α [Άλλο]. Εδώ συμπίπτει η ελληνική με τη γαλλική γλώσσα όπου ο Άλλος γράφεται με Α.

Ερωτήσεις

Κ. Κουκουλάκη: Αρχικά υπάρχει μια αναφορά από 11ο σεμινάριο που μιλάει για κάτι το τοτεμικό ως προς την αιτία που ψάχνει στην αρχή, στο 1ο κεφάλαιο. Είπατε κάποια στιγμή ότι ο Λακάν σε μία επεξεργασία του μίλησε για τους αρχαίους που χρησιμοποιούσαν τα ζώα ως τοτέμ για να πάνε πέρα από το φαντασιακό προς το συμβολικό. Εγώ εκεί έχω ένα ερώτημα: η εικόνα του ζώου σαν γράμμα;

Σ.Απαρίσιο: Όχι δεν είναι αυτό. Γιατί μιλάει για το συμβολικό ως άλλο. Η ιδέα που έχω εγώ είναι ότι το ζώο χρησιμοποιείται ως ένα στοιχείο το οποίο σπάει το μάγεμα, αυτό το φαντασιακό μάγεμα από την εικόνα, έρχεται το ζώο ως άλλος που σπάει αυτό το μάγεμα [fascination]. Ας κάνουμε λίγη αριθμητική. Το θέμα όλο είναι πώς να περνάει κανείς από το 2 στο 3. Υπάρχουν υποκείμενα που παρουσιάζονται σε μας σαν να βρίσκονται στην προβληματική του 2. Επομένως, το θέμα όλο είναι να βρεθεί το 3. Υπάρχουν άλλα υποκείμενα που παρουσιάζονται αμέσως με το 3 και εκεί το θέμα είναι να βρεθεί το 4. Το να περάσεις από το 2 στο 3, να περάσεις από το 3 στο 4, όλο είναι θέμα δομής, μιας δομής πιο σταθερής. Αυτό είναι το θέμα όλο. Στο 3ο σεμινάριο ο Λακάν μας έμαθε ότι ένα σκαμνί με τρία πόδια μπορεί να κρατηθεί, το 3 αρκεί, μπορώ να κάτσω άνετα στο 3, στο 4 λίγο καλύτερα, στο 2 λίγο δύσκολο. Στο σεμινάριο RSI κοιτά με τους τρεις κόμβους αν φτάνουν οι τρεις κύκλοι, εάν χρειάζεται ο τέταρτος. Μετά, με το σεμινάριο για το Σύνθωμα εάν χρειάζεται ο τέταρτος κτλ.

Υπάρχει ένα ολόκληρο θέμα για τον τοτεμισμό, για το οποίο δεν έχω μιλήσει, που είναι το θέμα του ονόματος. Διότι στον τοτεμισμό οι φυλές είχαν ένα ζώο τοτέμ το οποίο ονομάτιζε τους ανθρώπους της φυλής και ονομάτιζε και τους προγόνους τους και έτσι συνδυάζεται το ζώο του τοτέμ με το συμβολικό, γιατί ονόμαζε. Το σημαντικό είναι ότι το ζώο αυτό του τοτέμ ονόμαζε τα μέλη της φυλής και θεωρείται το ίδιο ως πρόγονος. Αυτό που ενδιέφερε τον Φρόιντ ήταν η εμβέλεια που είχε αυτό το γεγονός στην κοινωνική οργάνωση της φυλής, γιατί όπως γνωρίζετε αυτό  που τον ενδιέφερε ήταν η προέλευση της εξωγαμίας, δηλαδή πότε ιστορικά υπήρξε η απαγόρευση της αιμομιξίας. Ο Φρόιντ θεωρεί ότι το τοτέμ και η εξωγαμία γεννήθηκαν μαζί, επομένως, φανταστείτε, εδώ μιλάμε για τα θεμέλια της ανθρώπινης κοινωνίας. Νομίζω ότι όλοι θα πάτε γρήγορα σπίτια σας για να διαβάσετε τουλάχιστον το 4ο κεφάλαιο Παιδική επιστροφή του τοτεμισμού. Στο Τοτέμ και ταμπού υπάρχει ένα πολύ σημαντικό μέρος που αφιερώνει ο Φρόιντ στο τοτεμικό γεύμα. Δε θα κάνουμε ένα τοτεμικό γεύμα αλλά ένα γεύμα μαζί μπορούμε να το έχουμε.

Μ. Νικολαϊδου: Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε πραγματικά για όλες αυτές τις σημαντικές ενδείξεις. Θα ήθελα να κάνω μια πρόταση γιατί ακριβώς το θέμα της φοβίας είναι ένα σημαντικό θέμα μέσα στις ψυχαναλυτικές εργασίες μας και αυτή τη συνεδρία που είχαμε τώρα εδώ με την κ. Απαρίσιο μπορείτε κάποιοι να την απομαγνητωφηνήσετε και εγώ και κάποιοι άλλοι να το ελέγξουμε και να το μοιράσουμε σε όσους είστε εδώ σήμερα έτσι ούτως ώστε ο καθένας να μπορέσει ήδη από τα ερωτήματα και από αυτό που έχει καταγράψει να επεξεργαστεί κάτι και θα μπορούσαμε μέσα στη χρονιά κάποια στιγμή να κάνουμε μία συνάντηση με κάποιες παρουσιάσεις πάνω σε αυτό.

Σ. Απαρίσιο: Τελευταίο δωράκι για σήμερα. Εάν θέλετε να δουλέψετε κλινικά περιστατικά φοβίας ζώων υπάρχει το περιστατικό του Ferenczi Η φοβία του κόκορα που ο Φρόιντ αναφέρει στο τέταρτο κεφάλαιο Η παιδική επιστροφή του τοτεμισμού και είναι πολύ ενδιαφέρον. Και υπάρχει το περιστατικό της φοβίας των κοτών/ορνίθων της Helene Deutsch που έχει το πλεονέκτημα ότι ο Λακάν το σχολίασε. Είναι ενδιαφέρουσα και η επεξεργασία αυτή που κάνει ο Λακάν στο σεμινάριο Από τον μεγάλο Άλλο στον μικρό άλλο.

Μ. Νικολαϊδου: Αυτό που βρίσκω ενδιαφέρον είναι ότι ακόμα και αν δουλεύουμε πάνω στα ίδια ερωτήματα και όλα αυτά που μπορεί να μας ενδιαφέρουν όλους ή τους περισσότερους από εμάς, παρόλα αυτά αυτό που είναι εντυπωσιακό είναι ότι όταν συναντιόμαστε σε ημερίδες και κάποιος θα πάρει το τάδε ή το τάδε ερώτημα, ποτέ δεν αρθρώνεται με τον ίδιο τρόπο και κάτι καινούριο βγαίνει.