Αντηχήσεις, Echos, Echoes, Ecos, Echi

ΔΕΛΤΙΟ ΤΟΥ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΚΟΛΛΕΓΙΟΥ ΕΓΓΥΗΣΗΣ (CIG)
2018-2020
Υπ’ αριθμόν 18

3 μικρά άρθρα από 3 ψυχαναλυτές της Σχολής των Φόρουμ του Λακανικού Πεδίου για το πραγματικό του σήμερα.

Μπερνάρ Νομινέ, Το ασυνείδητο στην ώρα του ιού
Αλμπέρ Ενγκυγέν, Το κόλπο για τη γιατρειά
Νικόλ Μπουσερού, Το επείγον μας

Μετάφραση: Καλλιόπη Κουκουλάκη

---

Το ασυνείδητο στην ώρα του ιού

Μάρτιος 2022.

Δυο χρόνια τώρα – από τη χρονιά της εξάπλωσης του κορωνοϊού – οι δρόμοι της πόλης μου έχουν ερημώσει. Τι το φυσιολογικότερο; Κανείς πια δεν ξεμυτίζει. Τα ενώπιος ενωπίω, οι εναγκαλισμοί, οι χειραψίες, οι δημόσιες συναθροίσεις: πάνε αυτά. Κανείς πια δεν θα τολμούσε να απευθυνθεί άμεσα στον γείτονά του. Βάζουμε μάσκες στα πρόσωπα των παιδιών από την πιο τρυφερή τους ηλικία. Ποιος θα έθετε εαυτόν στον κίνδυνο μιας ερωτικής εμπειρίας δια ζώσης; Οι πάντες συνήθισαν να ζουν σ’ έναν κόσμο εικονικό. Δουλεύεις εξ’ αποστάσεως, γαμάς εξ’ αποστάσεως, αναλύεσαι εξ’ αποστάσεως, κάνεις τα ψώνια σου εξ’ αποστάσεως. Το χειρότερο δε, είναι ότι συνηθίζεις. Όπως θα έλεγε ο γάτος μου, ο οποίος έχει την τύχη να μη μιλά, «οι οντάνθρωποι(1) κατάλαβαν επιτέλους ότι νοσούν από τις συναναστροφές μεταξύ τους». 

Εάν όμως είχε τη φαεινή ιδέα να μου πει κάτι τέτοιο, θα του απαντούσα ορθά κοφτά πως αν το καλοσκεφτούμε, αυτό [εμείς οι άνθρωποι] το ξέρουμε καιρό.

Από τότε που ζω σε εγκλεισμό, είχα άπλετο χρόνο να ξαναδιαβάσω τον Φρόυντ˙ ξέρετε, αυτός είχε πει, φθάνοντας στις Ηνωμένες Πολιτείες, το 1909, «δεν ξέρουν ότι τους φέρνουμε την πανούκλα». Η εν λόγω πανούκλα, δεν ήταν άλλη από το ασυνείδητο, το εκτόπλασμα εκείνο δηλαδή που διηθεί τις συναναστροφές μας χωρίς να φυλαγόμαστε.

Ξαναδιαβάζοντας Το ευφυολόγημα και η σχέση του με το ασυνείδητο(2) μου φάνηκε ενδιαφέρον ότι ο Φρόυντ είχε παρατηρήσει πόσο το γέλιο είναι ένα φαινόμενο μεταδοτικό. Έτσι εξηγούσε άλλωστε πως όταν κάποιος ακούει μια καλή ιστορία νιώθει την σχεδόν επιτακτική ανάγκη να την διηγηθεί σε κάποιον άλλο για να μπορέσει να γελάσει ξανά εξ αντανακλάσεως, ενώ, γενικότερα, το αποτέλεσμα ενός ευφυολογήματος χάνει την ορμή του δια της επαναλήψεως. Οσάν το χωρατό να έχρηζε μετάδοσης κατά τρόπο ιογενή (viral) – όπως έχουμε συνηθίσει να λέμε δικαίως κάποια χρόνια τώρα – για να διατηρήσει τη δύναμή του.

Σκέφτηκα πως πλάκα θα είχε να αναλογιστεί κανείς ποια τροπή θα έπαιρνε το θέμα αν τα άτομα που η συγκεκριμένη μετάδοση αφορά δεν ήταν απλοί φορείς του ιού του πνεύματος. Καλό χωρατό και τούτο. Και όπως κάθε χωρατό άλλωστε, εμπεριέχει κι ένα μέρος αλήθειας.

Το ασυνείδητο δρα σαν ιός με τη λειτουργία του συνδετικού κρίκου μεταξύ των ατόμων. Χωρίς να το γνωρίζουν, ο δεσμός αυτός εδραιώνεται για να πυροδοτήσει την αγάπη τους, το μίσος τους, το γέλιο και το δάκρυ τους.

Ας εκμεταλλευτούμε λοιπόν αυτήν την εκδοχή του ασυνειδήτου ως ιού. Ο ιός έχει δικό του βίο ενώ την επιβίωσή του την οφείλει  αποκλειστικά στο γεγονός της μετάδοσής του από το ένα άτομο στο άλλο. Άμα τη εποικήσει ενός κυττάρου, το τροποποιεί, το αποστρέφει από την ομαλή του πορεία για να το εξαναγκάσει να ακολουθήσει το καπρίτσιο του.

Το ασυνείδητο – ιός υπάρχει μόνο στη σχέση μεταξύ δύο ανθρώπων που συνομιλούν. Εκτός αυτής της σχέσης, δεν έχει λόγο ύπαρξης.

Αν όμως σε μολύνει, τα καπρίτσια του γίνονται διαταγές, σε οδηγεί στο να κάνεις χαζομάρες ονόματι παραπραξίες, σε κάνει να λες χαζομάρες ονόματι παραδρομές. Το ασυνείδητο σε εξαναγκάζει να κατασκευάζεις συμπτώματα, το ασυνείδητο σε δεσμεύει σε μια σχέση μεταβίβασης η οποία σε κάνει να υποθέτεις γνώση στον Άλλο. Κι έτσι πιθανώς να οδηγήθηκες στο δρόμο μιας ψυχανάλυσης.

Και για να΄χουμε καλό ρώτημα, τι είναι μια ψυχανάλυση; Μήπως είναι ένας τρόπος εκμάθησης μιας safe προσαρμογής στον κόσμο μας, μιας αντοχής στη μόνιμη μάσκα ή στο πέπλο που φοράμε, με άλλα λόγια ένας τρόπος εκμάθησης της φοβίας; Μα όχι βέβαια! Ο Λακάν, που ιδιαίτερα τον απασχολούσε η μετάδοση της ψυχανάλυσης, έλεγε πως αν η ψυχανάλυση έπαυε να μεταδίδεται κατά τρόπο ιογενή (εγώ το προσθέτω αυτό) στις θεραπείες, θα έπαυε να υπάρχει. Δηλαδή ο ιός που τόσο απασχολούσε τον Λακάν, μετά τον Φρόυντ, φέρει ένα όνομα και αυτό είναι η επιθυμία του αναλυτή. Κανείς από τους δυο τους δεν σκέφτηκε να τον εξαφανίσει.  

Ορίστε λοιπόν γιατί, φίλοι μου, εν έτει 2022, παρά το γενικότερο κλίμα που τα πάντα έπραξε για να την εξαφανίσει, η ψυχανάλυση εξακολουθεί να υφίσταται, σημειώνοντας μάλιστα πως αποτελεί και τον μόνο χώρο όπου κανείς παρακαλείται να βγάλει το προσωπείο του πριν εισέλθει.

Υστερόγραφο

Ελπίζω να μην σοκαρίστηκε κανείς από το παρόν μπιλιέτο επιστημονικής φαντασίας. Είθε όσοι αναγκαστούν να πληγούν απ’ αυτό το μπάσταρδο πράμα που μολύνει τον αέρα μας να με συγχωρήσουν για την ελαφράδα των λεγομένων μου. Μήπως το ευφυολόγημα δεν αποτελεί άλλωστε καλό γιατρικό ώστε να μπορέσει κανείς να αντέξει τις τρικυμίες αυτού του θανάσιμου και σεξουαλικά μεταδιδόμενου νοσήματος που ονομάζουμε ζωή;  

Μπερνάρ Νομινέ, 22^η Μαρτίου 2020

1. (Σ.τ.Μ.) Στα γαλλικά η λέξη είναι «trumains», μια σύντμηση του êtres humains. Στην γαλλική γλώσσα ο άνθρωπος λέγεται συχνά με αυτές τις δύο λέξεις οι οποίες μετά από την σύντμηση του Λακάν έγινε trumain (μια λέξη που την έφτιαξε ο ίδιος, δεν υπάρχει στη γλώσσα). Στην παρούσα μετάφραση προτείνεται η φτιαχτή λέξη «οντάνθρωποι» που θυμίζει το ομιλ-όν.

2. (Σ.τ.Μ.) Σίγκμουντ Φρόυντ, Εκδόσεις Πλέθρον, Αθήνα, 2009

---

Το κόλπο για τη γιατρειά

Ο Λακάν επεσήμανε στους ψυχαναλυτές το κόλπο εκείνο που επιτρέπει στον αναλυτή, από καιρό σε καιρό, να γιατρέψει μια νεύρωση: «Γνωρίζει το κόλπο … τον τρόπο με τον οποίο γιατρεύεται μια νεύρωση».

Ο αναλυτής λαμβάνει την συγκεκριμένη γνώση από το πραγματικό του φύλου.

Και πώς γίνεται αυτό, Δόκτορα Λακάν;

Μέσω του σημαίνοντος σίγουρα, στο σημείο αυτό δεν υποχώρησε ποτέ καθ’ όλη τη διάρκεια της διδασκαλίας του. Διότι αποτελεί το μοναδικό μας όπλο έναντι του συμπτώματος που οφείλουμε να πετύχουμε, να μειώσουμε, λέει μάλιστα «πραγματικά να άρουμε το αποτέλεσμα, δηλαδή εκείνο που ονομάζουμε σύμπτωμα», να άρουμε το σύμπτωμα, και αλλού (βλέπε την ομιλία «Η Τρίτη»)  αναφέρεται σε «αφάνιση» του συμπτώματος.  

Πώς μεταδίδουμε, αν εμπνευστούμε από την επικαιρότητα, «τον ιό αυτού του σινθώματος υπό τη μορφή του σημαίνοντος;»

Το σίνθωμα ως ιός της ψυχανάλυσης!

Όχι χωρίς να περάσουμε από το σύμπτωμα στο σίνθωμα. Να περάσουμε, πάντοτε το πέρασμα όπου κανείς δίδει αναφορά, από το σύμπτωμα στο σίνθωμα, να αφήσει κανείς από το σύμπτωμα να πέσει ό,τι κάνει «πτ» για να προωθήσει ό,τι κάνει «θ».

Ακούγεται σαν τον Τζόυς στο τέλος του Finnegans wake: το να περνάς από το «riverrun» στο «the». Ο ιός τρέχει στη ροή του ποταμού Liffey για να εκπνεύσει στην όχθη του «the», που αποκαλείται άρθρο … οριστικό.

Έτσι «Ο» Καλλιτέχνης (“The” Artist) προτείνει τη λύση του.

Εδώ ας παρατηρήσουμε πως η εν λόγω όχθη της όχθης προϋποθέτει το wake, την αφύπνιση. Μήπως δεν προσμένουμε από το πέρασμα να αποτελέσει μαρτυρία αυτής της υπογεγραμμένης αφύπνισης;

Ο ιός του συμπτώματος δεν είναι εκείνος του σινθώματος, στο μέτρο που η απόλαυση λαμβάνει το πλήγμα ενώ το σίνθωμα θεραπεύει(3).

Το ότι ένα μόνιμο καρτέλ του Διεθνούς Κολλεγίου Εγγύησης υπήρξε η ευκαιρία να διαβαστεί η συγκεκριμένη κατηγορηματική παρέμβαση του Λακάν στο Συνέδριο επί της μετάδοσης προκάλεσε την εύρεση αυτού του ιογενούς, αυτής της στροφής(4) που αφορά την πρακτική των ψυχαναλυτών. Η αποστολή δεν είναι ευκαταφρόνητη δεδομένου ότι, όπως υποστηρίζει, στην ίδια παρέμβαση, για να μπορέσει να διαρκέσει η ψυχανάλυση επανεφεύρει τον εαυτό της κάθε φορά.

Αλμπέρ Ενγκυγέν, 23^η Μαρτίου 2020

Το επείγον μας

Ζούμε μια πρωτόγνωρη περίοδο στην σύγχρονη ιστορία μας, η οποία διανοίγει ένα σημείο μη-γνώσης που ισχύει για όλους, συμπεριλαμβανομένων των εμπειρογνωμόνων των επιστημονικών επιτροπών οι οποίοι θεωρητικά προσανατολίζουν τις αποφάσεις των κυβερνώντων μας. Ουδείς γνωρίζει μέχρι ποιου σημείου όλα αυτά θα μας οδηγήσουν. Η μη-γνώση αφορά το πραγματικό με το οποίο κάθε ομιλούν ον έρχεται αντιμέτωπο. Εν τοις πράγμασι, δυο βδομάδες περίπου τώρα, αντιμετωπίζουμε μια ολοσχερώς νέα κατάσταση που αποκαλούμε εγκλεισμό και η οποία καθιστά ιδιαίτερα οξεία την ακρίβεια εκείνου που ο Ζιλ Ντελέζ, μετά τον Μισέλ Φουκώ, είχε ονομάσει, κατά τη δεκαετία του 80, την «κοινωνία ελέγχου», ως εγκαθιδρύουσα μια νέα μορφή εξουσίας που οδηγείται στην διαχείριση και τον έλεγχο του έμβιου πράγματος.

Πρόκειται για μια πραγματικότητα στην οποία υποχρεούμαστε όλοι να υπακούσουμε για να αναστείλουμε την επέκταση της πανδημίας του κορωνοϊού. Σύμφωνα με τα λεγόμενα των επιδημιολόγων, το διακύβευμα είναι να επιπεδοποιηθεί η καμπύλη ώστε να μετριασθούν τα χειρότερα. Το σύνολο όμως των ειδημόνων γνωρίζει επίσης ότι η κατάσταση αυτή δεν θα πάψει παρά μόνο όταν το 60% περίπου του πληθυσμού, σε κάθε χώρα, σε κάθε ήπειρο, θα έχει μολυνθεί από τον ιό και, κατ’ αυτόν τον τρόπο, η συλλογική ανοσία θα καταστήσει τον ιό αλυσιτελή. Το θέμα είναι να «απλωθεί» [η διαδικασία μόλυνσης του πληθυσμού] μέσα στο χρόνο, δεδομένου ότι το επείγον είναι να συγκρατηθεί η εξάπλωση της συμφοράς που συνδέεται με το 5% των περιστατικών που χρήζουν εντατικής φροντίδας.

Τι μπορούν να πουν οι ψυχαναλυτές έναντι αυτού του πραγματικού; Ποιο το καθήκον του λέγειν του ψυχαναλυτή; Ξέρουμε ότι ο Φρόυντ, όταν κατέφθασε στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής τον Σεπτέμβριο του 1909, εμπιστεύθηκε στον Γιουνγκ: «Δεν ξέρουν ότι τους φέρνουμε την πανούκλα». Θα μπορούσαμε να το πούμε αυτό ακόμα σήμερα; Τι έχουμε να μεταδώσουμε; Η αποστολή του ψυχαναλυτή συνίσταται μήπως στο να μεταδίδει έναν ιό, εκείνον που  ο Λακάν, κατά το 9^ο Συνέδριο της Σχολής του το 1978, ονόμασε σίνθωμα δεδομένου ότι είναι ό,τι απομένει από εκείνο που ονομάζουμε διάφυλη σχέση, διευκρινίζοντας πως πρόκειται να τον μεταδώσει υπό τη μορφή του σημαίνοντος;

Εννοείται ότι ούτε ο Φρόυντ ούτε ο Λακάν δεν είχαν στο μυαλό τους να μεταδώσουν κάτι το θανατηφόρο. Επρόκειτο, αντιθέτως, τόσο για τον Φρόυντ όσο για τον Λακάν, για μπόλιασμα του περιρρέοντος λόγου, του καπιταλιστικού λόγου, με έναν παράγοντα που να μετριάζει, να μειώνει το φορτίο δυσωδίας αυτού του λόγου εγχέοντας σ’ αυτόν την αναζωογονητική δύναμη του σημαίνοντος.

Ο μοναδικός ιός που μπορούμε να μπολιάσουμε σήμερα είναι εκείνος που θα μπορούσε να πυροδοτήσει εκ νέου την επιδημία της ψυχανάλυσης, έτσι όπως ο Λακάν την πυροδότησε ξανά στον καιρό του, φθάνοντας μέχρι και την Λατινική Αμερική. Το διακύβευμα είναι να πυροδοτήσουμε ξανά τον ιό του σημαίνοντος από τον οποίο ξανανιώνει η γλώσσα, που ξαναδίνει ζωή στην ηγλώσσα, ένας ιός λοιπόν που επιτίθεται ακόμη και πάντα στην ξύλινη γλώσσα που μολύνει τις πολιτικές και τα ΜΜΕ του σήμερα όπως και τους επιστήμονες, και από τον οποίο δεν γλιτώνουμε ούτε εμείς άλλωστε. Πρόκειται για το δικό μας επείγον.

Δε απομένει τίποτ’ άλλο να κάνουμε από το να ανταπεξέλθουμε στα υποκειμενικά μας επείγοντα. Ο Λακάν έλεγε στην «Εισαγωγή στην αγγλική έκδοση του 11^ου Σεμιναρίου», το 1976: με ποιον τρόπο μπορεί κανείς να αφοσιωθεί στο να ικανοποιεί τα επείγοντα περιστατικά; Και σ’ αυτό το σημείο ας διευκρινίσουμε πως δεν είμαστε ποτέ σίγουροι ότι θα τα ικανοποιήσουμε, παρά μόνο εάν τον επείγοντα χαρακτήρα τον ζυγιάσουμε καλά. Αληθεύει ακόμα περισσότερο σήμερα. Είμαστε σε θέση, έναντι του αιτήματος που η κρίση δημιουργεί, να ζυγιάσουμε σωστά το επείγον;

Νικόλ Μπουσερού, 24^η Μαρτίου 2020.

---