Θεματική του έτους

«Η επιθυμία είναι η ίδια η ουσία του ανθρώπου»¹ γράφει ο Μπαρούχ Σπινόζα στην Ηθική του. Είναι, αυτό το είναι εκφράζει ταυτοσημία, δηλαδή ο άνθρωπος ταυτόσημος με την επιθυμία του. Και λίγο πιο κάτω, δεύτερη ταυτοσημία: «ανάμεσα στην ανθρώπινη όρεξη και την επιθυμία δεν αναγνωρίζω αληθινά καμία διαφορά», δηλαδή επιθυμία και ανθρώπινη όρεξη είναι το ίδιο πράγμα. 

Όπως βλέπουμε, η επιθυμία αποτελεί πυρηνικό ζήτημα για τον άνθρωπο και την ύπαρξή του. Η φιλοσοφία, η λογοτεχνία, οι άλλες τέχνες, η ανθρώπινη σκέψη, εν γένει, δεν μπορεί παρά να τρέχει, εδώ και αιώνες, πίσω απ’ το ερώτημα «Τι είναι η επιθυμία για τον άνθρωπο;». 

Επι-θυμία, επί του θυμικού, του θυμού, και στην αρχαία ελληνική, θυμός σημαίνει ψυχή, πνοή, ανάσα, ζωή, πνεύμα, με προέλευση απ’ το ρήμα θύω/θύνω, σπεύδω εμπρός, λέγεται για τον ορμητικό άνεμο², έχει κοινή ρίζα με τη θύελλα, κι αναπαριστά το κέντρο του συναισθήματος στην καρδιά της ύπαρξης. Φανταζόμαστε λοιπόν ότι υπάρχει κάτι στο κέντρο του ανθρώπου που τον σπρώχνει, τον κάνει να φεύγει ορμητικά προς τα μπρος, μπρος προς την κατάκτηση νέων οριζόντων…

 «Απόλυτη συνθήκη»³ ορίζει ο Λακάν την επιθυμία, και βεβαίως, δεν θα μπορούσε η ψυχανάλυση να μην έχει ασχοληθεί επισταμένως με το θέμα, ήδη από τη γέννησή της. Ο Φρόιντ, στις αρχές του 20ου αιώνα, με το εμβληματικό του έργο Η ερμηνεία των ονείρων⁴, βάλθηκε να αναζητά συστηματικά με επιμονή και μεθοδικότητα τις κρυμμένες επιθυμίες των ασθενών του πίσω από τα συμπτώματά τους. Έχτισε το θεωρητικό του οικοδόμημα πάνω στην ιδέα της ασυνείδητης επιθυμίας που λανθάνει της γνώσης του ανθρώπου, που παραγνωρίζεται —κι ας ακούσουμε, εδώ, την αμφισημία— από τον ίδιον, αλλά, ωστόσο, είναι εκείνη που τον καθοδηγεί στη ζήση του και προσανατολίζει την ύπαρξή του. Επινόησε λοιπόν την τεχνική του ελεύθερου συνειρμού για να μπορέσει να τη φέρει στο φως μέσα από τις διαστρεβλώσεις και τις παραμορφώσεις της, αποκωδικοποιώντας την μέσα στα όνειρα, τα συμπτώματα, τις παραδρομές, τη λήθη, τις παραπραξίες και ό,τι ονομάζουμε, γενικά, μορφώματα του ασυνειδήτου. Γιατί πώς αλλιώς θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ότι ο Φρόιντ θεμελίωσε την ψυχανάλυση και το ασυνείδητο, αν όχι μέσα απ’ αυτή την κοπιώδη αναζήτηση της ασυνείδητης επιθυμίας στους ασθενείς του;

Ο Λακάν παίρνει την φροϋδική επιθυμία και αναδεικνύει τη θεμελιώδη λειτουργία της στο υποκείμενο και την ψυχαναλυτική κλινική. Κατασκευάζει το γράφημα της επιθυμίας και επεξεργάζεται τη διαλεκτική της περνώντας από το αίτημα και την ανάγκη, δηλαδή μελετώντας το ζήτημα του πώς εισάγεται το υποκείμενο στην επιθυμία του και ποιά σχέση διατηρεί μαζί της, ως μια επιθυμία που το διχάζει, αλλά και ταυτόχρονα, το εξανθρωπίζει. Έκτοτε, η επιθυμία του, που θα είναι το υπόλοιπο που προκύπτει από την αφαίρεση της ανάγκης από το αίτημά του, θα του είναι πάντοτε ανοίκεια, αγχογόνα και αινιγματική: από τη μια, θα είναι η επιθυμία του (μεγάλου) Άλλου που κυκλοφορεί στα σημαίνοντα, κι απ’ την άλλη, θα είναι η «δύναμη της καθαρής απώλειας»⁵, δηλαδή μια δύναμη και μια δυναμική που θα στηρίζεται στην έλλειψη. 

Η επιθυμία είναι έλλειψη, ή αλλιώς, η επιθυμία είναι αίτιο, κι ο τόπος της είναι το μικρό αντικείμενο α, η επινόηση αυτή του Λακάν, επακόλουθη εκείνης του χαμένου αντικειμένου του Φρόιντ. Εκείνο που στηρίζει την επιθυμία είναι αυτό που λείπει. Κι αν η θεμελιώδης φαντασίωση είναι εκείνη που στηρίζει την επιθυμία, είναι διότι έρχεται να καταλάβει αυτή την άδεια θέση. Οι περιπτώσεις της κλινικής μας μάς παρουσιάζουν ανάγλυφα τον τρόπο με τον οποίο η φαντασίωση έρχεται να καταλάβει αυτή τη θέση: η ανικανοποίητη επιθυμία του υστερικού, η αδύνατη επιθυμία του ιδεοληπτικού, οι περιπέτειες της επιθυμίας του ψυχωτικού ή του διαστροφικού υποκειμένου. 

Μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι η επιθυμία βρίσκει το πρότυπό της στον έρωτα του Συμποσίου, όπου η Διοτίμα μιλά και λέει ότι ο έρωτας είναι πάντα πένης κι έχει παντοτινή σύντροφο την ένδεια. Είναι το φτερωτό εκείνο άλογο της ψυχής που ορμάει μπροστά, πάνω στο αγαπημένο αντικείμενο κι ο ηνίοχος δεν μπορεί να το συγκρατήσει…! Και με πειρακτική διάθεση, ρωτάει τον Σωκράτη μήπως μέσα στην αφέλειά του νόμιζε ότι έρωτας είναι το αντικείμενο του έρωτα και όχι το υποκείμενο!⁶ Διότι στον έρωτα, και εξ’ αυτού και στην επιθυμία, δεν είναι το αντικείμενο εκείνο που τελικά λογαριάζεται, καθώς αυτό γλιστρά μετωνυμικά απ’ το ένα στο άλλο —τώρα αυτό, αύριο το άλλο…—, αλλά το αίτιο της επιθυμίας, αυτό που ζωντανεύει, που κινητοποιεί, που εμψυχώνει. Αυτό σημαίνει ότι η επιθυμία στοχεύει το ίδιο το είναι του ανθρώπου, το είναι του ομιλ-όντος που είναι πάντα αλλού⁷.

Η επιθυμία στην ψυχανάλυση είναι μια ριζοσπαστική και ανατρεπτική έννοια, αφορά το μύχιο, το ιδιαίτερο του καθενός. Αυτό είναι η απόδειξη ότι η ψυχανάλυση είναι η κλινική του ιδιαίτερου και δεν έχει σε τίποτα να κάνει με ψυχοθεραπευτικές και επανορθωτικές τεχνικές που κατακλύζουν την εποχή μας, σ’ έναν αιώνα όπου είναι αλήθεια ότι με την ανακάλυψη τεχνασμάτων προσπαθούμε να κάνουμε τη ζωή μας άνετη, με απλές λύσεις και τα προβλήματα λυμένα⁸. Όμως, με την επιθυμία δεν μπορεί ποτέ ο δρόμος να είναι εύκολος, δεν κατακτάμε ποτέ ηρεμία και γαλήνη μαζί της, διότι «η γαλήνη είναι η αληθινή ανταμοιβή της αλήθειας που κατακτήσαμε»⁹. Όμως, αλήθεια και επιθυμία είναι πάντα ριζικά απρόσιτες στον άνθρωπο, διότι το παράδοξό τους είναι ο ακατάλυτος και ολισθηρός χαρακτήρας τους. 

Μ’ αυτό το παράδοξο έχει ο καθένας να τα βγάλει πέρα στη ζωή του. Η ψυχανάλυση δεν καταλήγει σε καμιά αλήθεια και σε καμιά επιθυμία της τάξης του Εύρηκα!, κι αυτό αποτελεί, ίσως, την ηθική της στάση, δεν υπόσχεται στο υποκείμενο ότι κάποια στιγμή θα βρει αυτό που επιθυμεί και θα το διεκδικήσει για να το αποκτήσει. Η ψυχανάλυση, ως ένας τόπος συνάντησης δυο επιθυμιών, εκείνης του αναλύοντος κι εκείνης του αναλυτή, επιχειρεί να αλλάξει την ίδια τη σχέση μας με την αλήθεια και την επιθυμία, και τελικά, πέρα από ελπίδες και υποσχέσεις, να μας οδηγήσει να αναλάβουμε την ευθύνη μας ώστε να μπορέσουμε να μην υποχωρήσουμε μπροστά στην επιθυμία μας¹⁰.

Ιωάννα Βισβίκη

Σεπτέμβριος 2022

1.  Μπαρούχ Σπινόζα, Ηθική, εκδ. Εκκρεμές, Αθήνα, 2009, σελ. 317.
2.  H.G. Liddell & R. Scott, Επιτομή του Μεγάλου Λεξικού της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας,(Κωνσταντινίδη), εκδ. Πελεκάνος, Αθήνα, 1904.
3. Ζακ Λακάν, «La direction de la cure et les principes de son pouvoir», Écrits, εκδ. Seuil, Παρίσι, 1966, σελ. 629.
4.  Σίγκμουντ Φρόιντ, Η ερμηνεία των ονείρων, εκδ. Επίκουρος, Αθήνα, 2013. 
5.  Ζακ Λακάν, «La signification du phallus», Écrits, εκδ. Seuil, Παρίσι, 1966, σελ. 691.
6. Πλάτωνας, Συμπόσιο (ή περί έρωτος), εκδ. Κάκτος, Αθήνα, 2005, σελ. 115.
7. Ζακ Λακάν, Σεμινάριο εικοστό, Ακόμη, εκδ. Ψυχογιός, Αθήνα, 2013, μάθημα της 26^ης Ιουνίου 1973.
8. Σίγκμουντ Φρόιντ, Νέα σειρά των παραδόσεων για την εισαγωγή στην ψυχανάλυση, εκδ. Επίκουρος, Αθήνα, 1977, σελ. 139.
9. Μαρκ Στρως, «Ouverture», Les paradoxes du désir, Revue de psychanalyse du Champ Lacanien, n^o16, Παρίσι, 2015, σελ. 12.
10. Ζακ Λακάν, Le Séminaire, Livre VII, L’éthique de la psychanalyse, εκδ. Seuil, Παρίσι, 1986, μάθημα της 6^ης Ιουλίου 1960.