Θεματική του έτους

Η φετινή θεματική επεξεργασιών των κλινικών εκπαιδεύσεων, παραλήρημα, φαντασίωση, πραγματικότητα, μας οδηγεί μεταξύ άλλων στη διερεύνηση ενός πεδίου κλινικής διαφοροδιάγνωσης στα πλαίσια των δεσμών του αναλυτικού λόγου με τους άλλους λόγους, πιο συγκεκριμένα εκείνου του ιατρικού και της επιστήμης.

Πως η ψυχαναλυτική κλινική μέσω της ακρόασης διανοίγει ένα πεδίο, το οποίο υποδέχεται «αυτό το οποίο λέγεται», τόσο στο ατομικό όσο και στο συλλογικό; Ποιες είναι οι επιπτώσεις της στον ίδιο τον κοινωνικό δεσμό, στη συνάντησή της με άλλες πρακτικές, στους θεσμούς ψυχικής υγείας και τόπους κοινωνικής φροντίδας, είτε αφορά στον ενήλικα, στο παιδί, στον ηλικιωμένο, στον έφηβο.

Ο τρόπος αντιμετώπισης των συμπτωμάτων που προκύπτουν από μια απώλεια και σχέση με την πραγματικότητα καθώς και της οδύνης που παράγει αυτή, καθορίζεται από τον ορισμό της πραγματικότητας, την αντίληψη της σχέσης μ’ αυτήν για το ανθρώπινο όν. Κατά πόσον πέραν του οργανικού και της ψυχολογίας, λαμβάνεται υπόψη η σχέση του υποκειμένου με τον λόγο και το ασυνείδητο;

Τι είναι αυτό που διασαλεύεται στο υποκείμενο όταν κάτι χάνεται, η ακόμη δεν υφίσταται από τη σχέση του με την εξωτερική πραγματικότητα, εκείνη που ονομάζουμε αντικειμενική και καθορίζεται από τα εξωτερικά συμβάντα;

Καλούμαστε να εξετάσουμε πως η ψυχανάλυση κάνει χρήση αυτών των όρων σε μία κλινική ακρόασης, λαμβάνοντας υπόψη τη διαφορετική σχέση που έκαστο υποκείμενο μπορεί να έχει με την πραγματικότητα ανάλογα με τη δομή της ψύχωσης, της νεύρωσης, της διαστροφής, τη σχέση με τη γλώσσα, το σημαίνον.

Είναι ο Φρόιντ που το 1924 μιλά για πρώτη φορά μέσα από τις τελευταίες του επεξεργασίες ως προς τη νεύρωση και την ψύχωση για την «Απώλεια της πραγματικότητας στη νεύρωση και την ψύχωση»[1] τονίζοντας ότι στη νεύρωση « μέρος της πραγματικότητας καταπιέζεται, πιο συγκεκριμένα της ενορμητικής ζωής» ενώ στην ψύχωση «το εγώ αποκόπτεται από την πραγματικότητα και μπαίνει στην υπηρεσία του αυτού».

Και στις δυο υπάρχει ένας δεύτερος χρόνος επανόρθωσης: στη νεύρωση λειτουργεί ο μηχανισμός της απώθησης Verneinung και η πραγματικότητα αποφεύγεται. Φυγή από την ενορμητική ζωή, μπαίνει στην «αμνησία» το «τραυματικό συμβάν» και το υποκείμενο θέλει να μην γνωρίζει τίποτα για αυτό.

Στην ψύχωση, η επανόρθωση γίνεται, αφού έχει γίνει η αποκοπή του εγώ από την πραγματικότητα, η οποία απορρίπτεται, Ververfung, και το υποκείμενο μπαίνει στην υπηρεσία του αυτού, μέσα από την ανακατασκευή μιας άλλης πραγματικότητας με την παραγωγή του παραληρήματος και ψευδαισθήσεων. Εντούτοις στην παραγωγή αυτή χρησιμοποιούνται υλικά από τα μνημονικά ίχνη και τις πρώιμες εμπειρίες τόσο στη νεύρωση όσο και στην ψύχωση.

Ο Φρόιντ αναδεικνύει σ’ αυτό το κείμενο ότι στη νεύρωση γίνεται μια υποκάτασταση της πραγματικότητας με την προσφυγή σ’ έναν φαντασιακό κόσμο. Η φαντασίωση, γίνεται η «άλλη σκηνή» στην οποία η ασυνείδητη επιθυμία αναζητά την ικανοποίηση της μέσω του σχηματισμού του συμπτώματος.

Όταν ο Λακάν επανέρχεται στο Σεμινάριο «Η επιθυμία και η ερμηνεία της»[2] το 1959 στο ζήτημα της φαντασίωσης και της δομής της, επισημαίνει αυτήν τη διάσταση της φυγής μέσα στην αναλυτική εμπειρία και τη ροή της ομιλίας μέσω του ελεύθερου συνειρμού : ως μια ολίσθηση στη σχέση του υποκειμένου με το σημαίνον πάνω στην αλυσίδα των σημαινόντων. Σημείο όπου διακυβεύεται το μη αναπαριστώμενο της αναπαράστασης ως ίχνος μιας οδύνης στην ύπαρξη.

Η κατασκευή της ασυνείδητης φαντασίωσης μέσω της μεταβιβαστικής νεύρωσης στην ανάλυση, φέρει τον αναλύοντα σε μια συνάντηση με τη διαίρεση του από το σημαίνον και το fading της ύπαρξης του. Η απώλεια ενός αντικειμένου επανέρχεται μέσα από τις διαφορετικές του όψεις του αντικειμένου α «τρείς… η πρώτη με την μορφή του προγεννητικού αντικειμένου… η δεύτερη μ’ εκείνη του φαλλού ως προς το σύμπλεγμα του ευνουχισμού… η τρίτη του μορφή…. εκεί που πληροί τη λειτουργία του στη διαίρεση του υποκειμένου, θα την ονομάζαμε κοινώς το παραλήρημα»[3].

Το ζητούμενο ως προς την πράξη είναι πώς θα τοποθετηθεί ο αναλυτής στο πεδίο της επιθυμίας, στοχεύοντας να διαμορφωθούν οι προϋποθέσεις, μέσα στην εμπειρία, ώστε το υποκείμενο να έρθει σε μια συνάντηση με το ίχνος αυτού που λείπει, κάτι από το πραγματικό;

Ως προς την ψύχωση σε διαφορετικούς χρόνους ο Λακάν επανέρχεται στο ζήτημα της τρέλας και της θεραπευτικής της αντιμετώπισης της, όπως στη συζήτηση που γίνεται στο ψυχιατρικό συνέδριο με τους ψυχιάτρους και ψυχαναλυτές της εποχής του στη Μπονεβάλ[4], το 1947, πάνω στην ψυχογένεση της τρέλας. Σχετικά με το ζήτημα μιας την ψυχικής αιτιότητας, προσανατολίζει σε μια αναζήτηση πέραν της κατανόησης των συμπτωμάτων ως μια διαταραχή οργανοδυναμικού τύπου και ενός ψυχολογισμού. Και αναπτύσσει ο ίδιος το ζήτημα της διαταραχής στο πεδίο της σκέψης σε μια σχέση με τη γλώσσα, αναδεικνύοντας την αξία της προσοχής που χρειάζεται να δοθεί σ ‘ «αυτό το μοναδικό και πρωτότυπο στυλ της γλώσσας», το παραλήρημα, τις ρίμες, τα λογοπαίγνια μέσω ομωνυμιών, υπογραμμίζοντας ότι «η τρέλα βιώνεται μέσα στο πεδίο του νοήματος», όπου τίθεται ως μια «βεβαιότητα».

Πίσω από αυτή υφίσταται μια βαθύτερη ψυχική κατάσταση, μιας παραγνώρισης, την οποία στις κλινικές του επεξεργασίες συνδέει με την κρίσιμη περίοδο της γέννησης του υποκειμένου στον λόγο, εκείνη του σταδίου του καθρέπτη , «μέσα από αυτές τις παραγωγές κάτι εκπληρώνεται από τη μοίρα του ανθρώπινου είναι, σαν μια στασιμότητα αυτού σε μια εξιδανικευμένη ταύτιση που χαρακτηρίζει το ιδιαίτερο πεπρωμένο του.»

Πώς επομένως καλείται να αντιμετωπίσει ο αναλυτής, έκαστος θεραπευτής το υποκείμενο στην ψύχωση λαμβάνοντας υπόψη ότι σ’ αυτό που παράγει το υποκείμενο, υπάρχει κάτι από το πραγματικό που δεν έχει συνδεθεί με το συμβολικό και επιτρέποντας με την παρουσία και μαρτυρία του να διαμορφωθεί καταρχάς ένας τόπος απεύθυνσης για εκείνον προς τον Άλλο, ως τόπο της ομιλίας;

Μαργαρίτα Νικολαΐδου

Αθήνα, Αύγουστος 2023

1. Σίγκμουντ Φρόιντ « Σχετικά με την απώλεια της πραγματικότητας στη νεύρωση και την ψύχωση, Νευρώσεις – Ψυχώσεις κείμενα 1905 – 1938 , Sigmund Freud, εκδ. Ανατολικός σελ. 125 – 133.
2. Jacques Lacan, Séminaire VI, Le désir et son interprétaÉon, 1958 – 1959, Ed. Seuil, 2013
3. ibid σελ. 458, ch. XX La forme de la coupure, H μορφή της τομής [στη δομή της φαντασίωσης]
4. J. Lacan «Propos sur la causalité psychique» prononcée Journées Psychiatriques à Bonneval 28 septembre 1946, publié dans Le problème de la psychogénese des nèvroses et des psychoses fascicule I pp 123-165 , édité en 1966 aux Ecrits, σελ.157 -192.
   Z. Λακάν, «Σχετικά με την ψυχική αιτιότητα» παρέμβαση στις Ψυχιατρικές Ημερίδες στη Μπονεβάλ στις 28 Σεπτεμβρίου 1946. (ανέκδοτο)