Το άγχος, πώς το κάνουμε να μιλήσει;

Patrick Barillot

Επιχείρημα του 12^o Διεθνές Ραντεβού της Διεθνούς των Φόρουμ

Σήμερα, το άγχος, με διάφορες ονομασίες, είναι παντού. Είναι ένα affect που βιώνουν ανέκαθεν όλα τα ομιλ-όντα. Ο Λακάν το ταξινόμησε στην κατηγορία του συναισθήματος που κινητοποιεί μείζονες σωματικές εκδηλώσεις. Γιατί πασχίζουμε να το κάνουμε να μιλήσει αντί να το κάνουμε να σωπάσει, όπως γίνεται με τη μαζική χρήση αγχολυτικών και άλλων ηρεμιστικών;

Επειδή υποθέτουμε ότι έχει κάτι να πει, πρέπει όμως να βρούμε τον τρόπο να το κάνουμε να μιλήσει. Για το αγχωμένο υποκείμενο, αυτό το affect είναι μια βεβαιότητα, της τάξης όμως μιας απροσδιοριστίας, ενός ανείπωτου σχετικά με αυτό που το προκαλεί. Πράγματι, πρέπει να το κάνουμε να μιλήσει, αλλά πρέπει επίσης να μπορούμε και να το πιστέψουμε. Σε αυτό το σημείο, η αναλυτική κλινική μας έχει διδάξει ότι το άγχος είναι το μόνο affect που δεν εξαπατά, ενώ όλα τα άλλα συναισθήματα ψεύδονται (senti-ment) σχετικά με την αιτία τους. Ωστόσο, πώς μπορεί το άγχος να μην εξαπατά, όταν για τον αγχωμένο, που το αισθάνεται, η αιτία του παραμένει αινιγματική; 

Ο λόγος είναι ότι, αντίθετα με τα άλλα συναισθήματα, τα οποία παράγονται μετωνυμικά με τα σημαίνοντα, το άγχος παραμένει συνδεδεμένο με αυτό που το παράγει, δηλαδή με ένα πραγματικό. Η κλινική του επιβεβαίωση μας υποδεικνύει ότι αναφέρεται, όχι σε ένα σημαίνον που εξαπατά, αλλά σε ένα πραγματικό. Εξού και η σημασία να το κάνουμε να μιλήσει προκειμένου να προσδιορίσουμε το πραγματικό που διακυβεύεται για το υποκείμενο που πάσχει. Ο Λακάν το χαρακτήρισε αργότερα στη διδασκαλία του ως «το τυπικό σύμπτωμα κάθε έλευσης του πραγματικού» . Είναι δική μας ευθύνη να διευκρινίσουμε τις διαφορετικές περιστάσεις. Παρ’ όλ’αυτά χρειάζονται κάποιες κατευθυντήριες γραμμές. 

Με αυτή τη διατύπωση ο Λακάν συμπεριέλαβε ό,τι μπόρεσε να πει για το άγχος μέχρι τότε, συμπεριλαμβανομένου και ενός μέρους των θεωριών του Φρόιντ. Αρχικά, θεωρήθηκε ως συνέπεια της απώθησης, αποτέλεσμα της ενορμητικής στέρησης που συνεπάγεται η απώθηση. Το 1926, ο Φρόιντ ανατρέπει τη θέση του με το «Αναστολή, σύμπτωμα και άγχος» και τις προσθήκες του. Το άγχος γίνεται η αιτία της απώθησης, ο κινητήριος μοχλός της. 

Από αποτέλεσμα του ευνουχισμού που συνοδεύεται από το άγχος της έλλειψης, συνδεδεμένης με τις πρώτες απογοητεύσεις του παιδιού απέναντι στον γονικό Άλλο που αποτυγχάνει να ανταποκριθεί στα αιτήματά του, ο Φρόιντ επεκτείνει το άγχος ως αποτέλεσμα της τραυματικής συνάντησης κάθε νεύρωσης. Affect μιας κατάστασης απελπισίας – «Hilflosigkeit» – που αφήνει το παιδί αβοήθητο στην πραγματική του συνάντηση με την ενορμητική διέγερση και την απαίτησή της για ικανοποίηση, αίτιο της απώθησης και της εκδήλωσης των συμπτωμάτων. Το άγχος αυτού του πρώτου τραύματος γίνεται στη συνέχεια σήμα κινδύνου, προειδοποιητικό ενός κινδύνου.

Ωστόσο, για τον Λακάν, το άγχος αποκαλύπτει περισσότερα από αυτά που είχε πει ο Φρόιντ για τον ευνουχισμό, διότι πέρα ​​από την έλλειψη, αγγίζει το ζήτημα του είναι του υποκειμένου. Επιμένοντας στις συγκυρίες του άγχους, το καθιστά το affect του αινίγματος που αφορά το αίτιο της επιθυμίας, είτε αυτή είναι του Άλλου, είτε του υποκειμένου. Εμφανίζεται κάθε φορά που το υποκείμενο νιώθει ότι απειλείται να μην είναι τίποτα άλλο πέρα από ένα σκοτεινό αντικείμενο για τον Άλλο. Αυτό το κενό σημασίας ξαναβρίσκεται όταν το αίνιγμα αφορά τη δική του επιθυμία, της οποίας δεν έχει τον έλεγχο, διότι το υποκείμενο επιθυμεί ως Άλλος. Εδώ, το άγχος γίνεται ένδειξη του αντικειμένου μικρού α στις σχέσεις που το υποκείμενο διατηρεί με τον Άλλο μέσω της αγάπης και της επιθυμίας. Αυτό οδηγεί τον Λακάν να δηλώσει ότι το άγχος δεν είναι χωρίς αντικείμενο. 

Εκεί όπου ο Φρόιντ συνδέει το άγχος με την απειλή του ευνουχισμού και τη συνακόλουθη έλλειψη, ο Λακάν ανατρέπει τη θέση αυτή αναπτύσσοντας μια νέα δομή του άγχους που αναδύεται όταν η έλλειψη λείπει. Επίπτωση του ανοίκειου, του Unheimlich, “που εμφανίζεται εκεί όπου θα έπρεπε να είναι το μείον φ ” του ευνουχισμού. 

Πριν αξιολογήσει «την άνοδο στο κοινωνικό ζενίθ του αντικειμένου μικρού α» ως υπερ-απόλαυση, με την ανάπτυξη του καπιταλιστικού λόγου, ο Λακάν συλλαμβάνει «μια αλλαγή στον ίδιο τον κόμβο του άγχους⁴«, που αποτελεί για το υποκείμενο καθαρό διχασμό. Υποκειμενικό χάσμα ενός υποκειμένου που περιορίζεται στο αντικείμενο ως έλλειψη, υποκειμενικά καθαιρεμένο, όπου η έλλειψη της απόλαυσής του καλύπτεται από τα αντικείμενα υπερ-απόλαυσης που έχει στη διάθεσή του. Με αποτέλεσμα την άνοδο της κοινωνικής οχλοβοής που εκφράζει την απελπισία, την εγκατάλειψη του ομιλ-όντος. Σε αυτό το πραγματικό του αντικειμένου α, που δεν μπορεί να εγγραφεί στον Άλλο, το πραγματικό του συμβολικού, ο Λακάν θα επεκτείνει τις συνθήκες του άγχους πέρα ​​από το αντικείμενο, στο πραγματικό εκτός του συμβολικού, όπως δηλώνεται στον ορισμό του για τον άγχος ως «το τυπικό σύμπτωμα κάθε έλευσης του πραγματικού».

Μισό αιώνα αργότερα, διερωτόμαστε σχετικά με τις μορφές πρόσδεσης του άγχους σύμφωνα με τους λόγους και το πραγματικό εκτός συμβολικού. Άραγε το οικο-άγχος και η μείωση των γεννήσεων σε όλες τις βιομηχανικές κοινωνίες, δεν αποτελούν ενδείξεις; Αυτό μας υποδεικνύει ότι το άγχος είναι ευαίσθητο στους λόγους και η κλινική μας διδάσκει ότι η ψυχανάλυση ξαλαφρώνει το υποκείμενο. Όμως πώς ενεργεί ο ψυχαναλυτικός λόγος; Σίγουρα όχι όπως προάγουν οι ψυχοθεραπείες, μέσω διαχείρισης των συναισθημάτων, ένα άλλο όνομα για τα affects. Το άγχος είναι αδάμαστο, δεν μπορούμε να του δώσουμε εντολή να κοιμηθεί.

Είναι στο χέρι μας να ορίσουμε τι από το συνειδήτο, τη γλώσσα και τους λόγους, προσδιορίζει το άγχος, αν θέλουμε να μπορούμε να το χειριστούμε μέσα στη θεραπεία και στη συνέχεια να πούμε με ποιόν τρόπο επενεργεί ο αναλυτικός λόγος. 

Μάιος 2023

Μετάφραση: Μάρα Τσιώλη