Μια αδυνατότητα πράξης

Μισέλ Μπουσερού1
Ψυχαναλυτής, ΑΜΕ της Σχολής Ψυχανάλυσης των Φόρουμ του Λακανικού Πεδίου – Γαλλία

RENE MAGRITTE, The difficult crossing, 1926,

Υπάρχει λοιπόν το αδύνατο που το ορίζουμε εξαρχής, ως μια δικαιολογία, και υπάρχει και το αδύνατο που καταλήγουμε να συναντήσουμε και το οποίο αποδεικνύεται λογικά, ως αρχή οριοθέτησης. Το αδύνατο με το οποίο ο Λακάν προσδιορίζει το πραγματικό είναι μια οριοθέτηση του συμβολικού: το πραγματικό αποτελεί όριο στο συμβολικό και την αλήθεια.

Αυτή η έννοια της οριοθέτησης με παραπέμπει στη φροϋδική διατύπωση για τα τρία αδύνατα επαγγέλματα. Εδώ, το αδύνατο χαρακτηρίζει ένα επάγγελμα, την άσκηση ενός επαγγέλματος, μιας πρακτικής. Αυτή η άσκηση περιλαμβάνει ένα αδύνατο, μια πρακτική αδυνατότητα, αδυνατότητα της πράξης. Μέσα σε κάθε πράξη, με την έννοια της δραστηριότητας για την οποία μιλά ο Αριστοτέλης, η οποία έχει τον στόχο [τέλος] μέσα της, υπάρχει ένας πυρήνας αδυνάτου. Ο Λακάν ξαναπιάνει αυτή την έννοια της πράξης στις Τέσσερεις θεμελιακές έννοιες της ψυχανάλυσης2, υποδεικνύοντας ότι η δραστηριότητα είναι που κάνει τον άνθρωπο να είναι σε θέση να θεραπεύσει το πραγματικό μέσω του συμβολικού, κι ότι δεν υπάρχει καμμιά πράξη που να προσανατολίζεται περισσότερο από την ανάλυση προς εκείνο που είναι ο πυρήνας του πραγματικού στην καρδιά της εμπειρίας.

Το επάγγελμα του ψυχαναλύειν θα ήταν λοιπόν αδύνατο, αν θέλουμε να διαβάσουμε, βεβαίως, τον Φρόιντ μαζί με τον Λακάν, διότι είναι το επάγγελμα, η πράξη που προσανατολίζεται περισσότερο προς την εμπειρία του πραγματικού —πράγμα που συνηχεί πολύ καλά με το λέγειν του Ζώρζ Μπατάιγ, του οποίου η μυστική επίδραση στον Λακάν είναι αδιαμφισβήτητη. Εδώ, το αδύνατο παίρνει έναν τονισμό ηθικό, η ηθική της ψυχανάλυσης ορίστηκε από τον Λακάν στην «Ιδρυτική πράξη»3 της Σχολής του, ως «η πράξις της θεωρίας της». Θεωρία και ηθική συνδέονται λοιπόν στενά για τον Λακάν, και η πρακτική του αναλυτή είναι εκείνη που οφείλει να τις κάνει να σταθούν μαζί και να απαντήσουν, πράγμα που απαιτεί από κείνον να σταθεί στο ύψος του αδυνάτου της. Διότι το αδύνατο δεν κάνει τίποτα άλλο παρά να αποδεικνύεται.  Το αδύνατο δοκιμάζεται, βιώνεται. Και στο ύψος αυτού του αδυνάτου πρέπει να ζούμε, πρέπει να εξυψώνουμε, aufheben, το δυνατό της ζωής. Κι όταν θέλουμε να το αποφύγουμε αυτό, μένουμε μέσα στην αδυναμία.

Να σταθούμε στο ύψος του αδυνάτου

«Το να βάλουμε τη ζωή, δηλαδή το δυνατό, στο ύψος του αδυνάτου, είναι αυτό που μπορεί να κάνει ένας άνθρωπος, αν  δεν θέλει να την παρακάμψει». Ο Ζωρζ Μπατάιγ το έγραψε αυτό το 1942, στο κείμενό του Το γέλιο του Νίτσε. Βεβαιώνω λοιπόν μαζί με τον Λακάν ότι αυτά τα επαγγέλματα που αποκαλεί αδύνατα ο Φρόιντ, αυτά τα unmöglichen Berufe, δεν είναι unmöglichen παρά στον βαθμό που η δική του ηθική του καθενός απ’ αυτά τα επαγγέλματα στέκεται στο ύψος του αδυνάτου που το συγκροτεί. 

Σε κάθε αδύνατο επάγγελμα, το αδύνατό του. Το unmöglich του Regieren, το αδύνατο του κυβερνάν, δεν είναι το unmöglich του Erziehen, το αδύνατο του εκπαιδεύειν, το οποίο δεν είναι το unmöglich του Kurieren, το αδύνατο του θεραπεύειν, το οποίο δεν είναι το unmöglich του  Analysieren, το αδύνατο του αναλύειν.

Σε αυτά ο Λακάν προσθέτει ένα άλλο αδύνατο, το οποίο δεν είναι εκείνο ενός επαγγέλματος, αλλά εκείνο μιας ιδιαίτερης επίκλησης σ’ έναν άλλον τύπο κοινωνικού δεσμού, το δεσμό που εγκαθιδρύει ο υστερικός, το αδύνατο να προκαλέσεις την επιθυμία. Διότι, μέσα σ’ αυτό το να προκαλέσει την επιθυμία, το οποίο ο υστερικός δεν το κάνει επάγγελμα, αλλά σκοπό του, υπάρχει μια θέληση αδυνάτου πολύ ξεχωριστή. Ο υστερικός δεν θέλει μόνο να απολαμβάνει από την αδυναμία του κυρίου. (Αυτός ή αυτή) θέλει να απολαύσει αποτελώντας εξαίρεση στην αδυνατότητα, την οποία (εκείνος ή εκείνη) τοποθετεί στον Άλλον να τον/την κάνει να απολαύσει.

Μετάφραση: Ιωάννα Βισβίκη

Επιμέλεια: Μαρία Κουκουμάκη

[1] Michel Bousseyroux, Penser la psychanalyse avec Lacan, Marcher droit sur un cheveu, κεφ. «Une impossibilité praxique », éd. Érès, Τουλούζη, 2016, σελ. 23-24.

[2] Ζακ Λακάν, Οι τέσσερεις θεμελιακές έννοιες της ψυχανάλυσης, Το Σεμινάριο, βιβλίο ΧΙ, εκδ. Ράππα, Αθήνα, 1973.

[3] Ζακ Λακάν, «Ιδρυτική πράξη», εσωτ. εκδ. του Φόρουμ Ψυχανάλυσης του Λακανικού Πεδίου Αθήνας, Αθήνα, 2015, [«Acte de fondation», στo Autres écrits, éd. Seuil, Παρίσι, 2001, σελ. 229-241]