Θεματική του έτους

Η επινόηση της ψυχανάλυσης από τον Φρόυντ δεν θα ήταν δυνατή δίχως την έλευση της σύγχρονης επιστήμης η οποία ξεκινά από την υπόθεση ότι υπάρχει στο πραγματικό κατατεθειμένη μία γνώση. Ο Γαλιλαίος μας καλούσε να διαβάσουμε το «βιβλίο του κόσμου» θεμελιώνοντας την σύγχρονη φυσική. Αντίστοιχα, ο Φρόυντ ξεκινά από το παράλογο, το α-νόητο του συμπτώματος προσπαθώντας να το διαβάσει αντί να το εξαλείψει. Στην πραγματικότητα, ο Φρόυντ «conquistador» επεκτείνει την επικράτεια του Λόγου στο πεδίο του νοήματος επανεισάγοντας αυτό που η επιστήμη αποκλείει: τις εκδηλώσεις του υποκειμένου. Βέβαια, δεν θα καταπιαστεί ούτε κατά μέτωπο ούτε κατ’ αποκλειστικότητα με το σύμπτωμα. Θα ασχοληθεί με τα όνειρα, τις παραπραξίες, τα ολισθήματος της γλώσσας, τη λήθη ονομάτων. Θα μας δώσει αναρίθμητα παραδείγματα αποκωδικοποίησης τους. Αυτά τα μορφώματα του ασυνειδήτου έχουν όμως ένα στιγμιαίο χαρακτήρα. Μπορεί μάλιστα να είναι και διασκεδαστικά. Κατά κανόνα λαμβάνουν χώρα άπαξ. Το σύμπτωμα όμως έχει ένα χαρακτήρα διάρκειας, επιμένει, επαναλαμβάνεται και κυρίως είναι κάτι επίπονο. 

Στην βάση λοιπόν της ανάλυσης βρίσκεται ένα θεραπευτικό αίτημα που ξεκινά από το σύμπτωμα. Τα προκαταρκτικά ερωτήματα μιας ανάλυσης, δηλαδή οι πρώτες συναντήσεις, αφορούν στην δυνατότητα ενός υποκειμένου ν’ αντιμετωπίσει το σύμπτωμα ως κάτι που θα επιθυμούσε ν’ αποκωδικοποιήσει. Αυτό προϋποθέτει ότι αφενός αναλαμβάνει την ευθύνη των συμπτώματός του, αφετέρου κάνει την υπόθεση ότι κάτι μπορεί να μάθει πάνω σε αυτό. Σε αυτό το σημείο της «υπόθεσης γνώσης» γίνεται η σύμπλεξη του συμπτώματος με αυτό που αποκαλούμε μεταβίβαση. 

Η έννοια της μεταβίβασης είναι τόσο θεμελιακή για την απόδοση της αναλυτικής εμπειρίας που δεν είναι τυχαίο ότι παρουσιάζεται στον Φρόυντ σαν τον διπρόσωπο Ιανό στην είσοδό της: με το ένα πρόσωπο να κοιτά στο παρελθόν και το άλλο στην επίκαιρη σχέση του ασθενούς με τον αναλυτή του. Ο Φρόυντ σημειώνει στην περίπτωση «Ντόρα» (1905): «Οι μεταβιβάσεις είναι νέες εκδόσεις, αντίγραφα τάσεων και φαντασιώσεων που πρέπει να αφυπνιστούν και να καταστούν συνειδητές, των οποίων το κοινό χαρακτηριστικό είναι η αντικατάσταση ενός προσώπου που είχαμε γνωρίσει στο παρελθόν με το πρόσωπο του αναλυτή». Όμως, σε έναν δεύτερο χρόνο, ο Φρόυντ θα τονίσει αναφορικά με τη μεταβίβαση αυτό που ξεκινά από την εμπιστοσύνη στον γιατρό και καταλήγει σε μια μορφή αγάπης που μπορεί να έχουμε για αυτόν – πατρική, μητρική ή άλλη είναι δευτερεύουσας σημασίας. Μάλιστα, μπορεί να φτάσει μέχρι και τον έρωτα που μπορεί να πυροδοτηθεί σε κάποιους ασθενείς. Έννοια διφυής λοιπόν, αφενός ως επανάληψη ενός pattern παρελθοντικών 

σχέσεων, αφετέρου ως επίκαιρη σχέση προς τον αναλυτή και την ασυνείδητη γνώση.Ο Φρόυντ λέει ότι η ερμηνεία δίδεται αφού πρώτα εγκαθιδρυθεί μία βέβαιη μεταβίβαση. Μάλιστα δεν διστάζει να πει στο κείμενό του «Η δυναμική της μεταβίβασης» (1912) ότι τα αποτελέσματα της ανάλυσης θεμελιώνονται πάνω στην υποβολή, αν και σπεύδει να διαφοροποιήσει την πρώτη από τη δεύτερη τονίζοντας ότι η επιρροή του αναλυτή εξαντλείται στην ώθηση του ασθενούς στην επεξεργασία. Γνωρίζουμε ότι η μεγάλη τομή στην πορεία του Φρόυντ είναι ακριβώς η εγκατάλειψη και η καταδίκη της ύπνωσης και της υποβολής που μονοπωλούσαν στα τέλη του 19^ου αιώνα τις συζητήσεις πάνω στην θεραπευτική επίδραση στο ψυχικό σύμπτωμα και ιδιαίτερα στο υστερικό. 

Ο Λακάν έρχεται να ξεκαθαρίσει αυτές τις δύο αντινομίες δηλαδή αγάπη και επανάληψη από τη μία, μεταβίβαση και υποβολή από την άλλη. 

1. Η ουσία της μεταβίβασης δεν είναι η επανάληψη. Η μεταβίβαση δεν είναι ένα ξεθωριασμένο αντίγραφο μίας περασμένης αγάπης, είναι μία αυθεντική σχέση. Η μεταβίβαση είναι μία αγάπη που απευθύνεται στη γνώση, θα πει ο Λακάν. Σημείο σημαντικό, η μεταβίβαση δεν είναι η «επιθυμία για γνώση», αλλά η αγάπη που πυροδοτείται από την υπόθεση γνώσης. Εδώ συχνότερα κυριαρχεί το γεγονός ότι είναι ο άλλος που γνωρίζει και στον οποίον απευθύνω την αγάπη μου. Η αγάπη και εδώ είναι από τη μεριά της άγνοιας. Ο Φρόυντ είδε εξαρχής τη μεταβίβαση ως μία αντίσταση σημειώνοντας ότι ο ασθενής προτιμά να επαναλαμβάνει εντός της θεραπευτικής σχέσης παρά να θυμάται. Θα γενικεύαμε μαζί με τον Λακάν: Προτιμά ν’ αγαπά παρά να γνωρίζει! Αυτό είναι και το παράδοξο. Η αγάπη που απευθύνεται στη γνώση μέσα από διαδοχικές ώσεις όχι μόνο ανοίγει αλλά και φράζει τον δρόμο της επεξεργασίας του συμπτώματος. 

2. Πράγματι, ο χειρισμός της μεταβίβασης από τη μεριά του αναλυτή απαιτεί τον διαχωρισμό της από την υποβολή. Ο Λακάν θα πει στην «Κατεύθυνση της θεραπείας» (1958) ότι η μεταβίβαση είναι η ανάλυση της υποβολής. Ο αναλυτής στοχεύει στην αποκόλληση των ιδεωδών του υποκειμένου, των σημαινόντων δηλαδή και των εμβλημάτων μέσα από τα οποία εννοεί ν’ αγαπά και ν’ αγαπιέται, από το καθεαυτό αντικείμενο της επιθυμίας που λειτουργεί ως ανώνυμη, καθαρή έλλειψη. Άρα, ο αναλυτής οφείλει να ξεχωρίζει το αίτημα από τον άγνωστο X της επιθυμίας: Ο Άλλος μου λέει, μου ζητά αυτό, αλλά τι πραγματικά θέλει; Το ερώτημα αυτό πάνω στην επιθυμία του Άλλου είναι το ερώτημα της ασυνείδητης επιθυμίας, θύλακας της οποίας είναι το σύμπτωμα. 

Από μία ανάλυση μπορούμε δικαίως να περιμένουμε ένα κατευνασμό του άγχους μας, μια άρση των αναστολών μας, μια διευκόλυνση της επιθυμίας, την απαλλαγή από κάποια συμπτώματα. Μπορούμε όμως να αναμένουμε την εξάλειψη του συμπτώματος στον ενικό; Αυτό που επαναλαμβάνεται δεν είναι τελικά αυτό που με διαιωνίζει ίδιον με τον εαυτό μου; Ίσως τελικά το σύμπτωμα απ’ αυτή τη σκοπιά να είναι η μόνη σίγουρη και σταθερή ταυτότητά μας. Μάλιστα τις περισσότερες φορές το σύμπτωμα αποσαφηνίζεται μέσα στην ανάλυση, δεν δίνεται δηλαδή εξαρχής. Η μεταβίβαση σημαίνει ότι το σύμπτωμα μας κάνει να μιλάμε και δη να φλυαρούμε, (ελεύθερος συνειρμός), αλλά πριν μας κάνει να μιλήσουμε ήταν ήδη μία απάντηση: Αυτή του υποκειμένου στο αναγκαίο παιδικό τραύμα, δηλαδή στις απορίες της σεξουαλικότητας. Η τροπή του συμπτώματος μέσα στην αναλυτική εμπειρία είναι το ερώτημα της φετινής μας θεματικής. 

Πάνος Σερέτης
Σεπτέμβριος 2019

Επόμενο: Πρόγραμμα εκπαίδευσης